Gelin çiçeği veya kala tek tür değildir. Bunlar birbirlerine çok benzeyen ama büyüklük ve çiçek rengi gibi farklarla birbirinden ayrı çeşitli türlerden gelin çiçekleridir. Araceae familyasının Zantedeschia cinsindendirler. İngilizcede en yaygın iki adı Arum lilly ve Calla’dır. Türkçedeki iki yaygın adı Gelin çiçeği ve kala. Yoğurt kepçesi diyenler de var. Bu sayfanın konusu Zantedeschia aethiopica türüdür. Avrupa’da 1660’tan beri yetiştiriciliğini yaparlar.
Genel özellikleri
Bizde ve bütün dünyada eskiden beri en çok tanınanı iri beyaz çiçekler açan, yaprakları da iri olan gelinçiçeği Zantedeschia aethiopica’dır. Dev gelin çiçeği türüdür. Çünkü Zantedeschia cinsinin en iri cüsseli türü budur. Gelişimi için şartlar uygun olunca boyu 1 metreyi geçer. Yaprakları iri ve gösterişli olur.
Zantedeschia aethiopica’nın birkaç kültivarı vardır. Her biri burada anlattığım gibi özellikler taşımaz.
Yaprak yapısı yumuşak ve hassastır. Pek uzun ömürlü değildir. Birkaç ayda sararır. Yaprak sapları da son derece gevrek, içi fazla gözenekli, sulu ve dayanıksızdır.
Gelin çiçeğinin çiçekleri irice külah şeklinde ve beyazdır. En iyi çiçeklenme dönemi kış ortası – yaz başı arasında 14C derece altına pek düşmeyen, 25C dereceyi aşmayan kış ve bahar günleridir. Yaz sıcakları başladığında artık çiçek açmazlar. Yazın susuz kaldığında tüm yapraklarını terk ederek dinlenmeye çekilir. Sonbaharda tekrar yaprak vermeye başlar. Yazın susuz bırakmazsanız pek yapraksız kalmaz ama serin aylardaki kadar coşkulu gelişim göstermez. Çünkü yazın dinlenir. Sonbahardan itibaren tekrar güçlü gelişmeye devam eder.
Zehirli – toksik bitkilerdendir. Zehirliliği öldürücü derecede olmasa da dikkatli olmak gerekir.
Habitat
Gelin çiçeği kala’nın ana vatanı Afrika kıtasının en güneyi, Güney Afrika Cunhuriyeti civarlarıdır. Sulak yerlerde, göletlerde, su birikintilerinde, derelerde, nehir kıyılarında ve çok yağmur alan az eğimli yamaçlarda bile yetişir. Deniz seviyesinden 2000 metreye kadar yükseltilerde de bulunurlar.
Kullanım
En çok ticari alanda kesme çiçekçilikte kullanılır. Büyük beyaz çiçekleri saflığın, temizliğin sembolüdür. Resmi açılışlara, cenazelere, düğünlere, özel kutlamalara gönderilen çelenklerde gelin çiçeği çok kullanılır.
Süs bitkisi olarak özellikle bahçelerde yetiştirilir. Gelin çiçeği evde saksıda yetiştirmeye de uygundur fakat evde çiçek açması zordur. Bunun için gereken bazı özel uygulamaları aşağıda yazdım.
Güneş ihtiyacı
Yaz mevsiminde hiçbir önemi olmadığı için güneşten korunaklı yerlere dikmek gerekmiyor. Kala yetiştireceğiniz yer ne kadar uzun süreli direkt güneş alırsa o kadar iyidir. Tam gölge yerlerde gereğinden uzun kof gelişim gösterir ve yapraklar ve çiçekler pek iri olmaz. Zaten çiçek açması az olur.
Kış soğuklarına dayanıklılık
-2C dereceye kadar, kuzeyli rüzgarları direkt alıp almamasına göre yaprakları hafif ve orta derece hasar görerekdayanır. Daha fazla soğukta yapraklar daha fazla hasar görür ve duruma göre tüm yaprakları kurur. Ama ilkbaharda yeniden yapraklanır ve sorunsuz çiçek açar. Toprak altı yumru kısmı -12C dereceye kadar hiç zarar görmez. Tüm kıyı illerimizde gelin çiçeği kala bahçe bitkisi olarak yetiştirmeye uygundur.
Beyaz gelin çiçeği yetiştirme, bakım
Bahçelerde yetişmesinde pek sorun yok. İç mekanlarda ise düzenli olarak çeşitli uygulamalar şart.
Bahçede
Eğer kuru yumru almışsanız bunları toprağa 5-6cm derine gömmelisiniz. Filiz gözleri sivri uçlarıyla belli olur. O kısım üste gelecek. Bahçelere kala (gelin çiçeği) yumruları güney Ege ve Akdeniz kıyı kesimlerinde sonbahar aylarında, diğer yerlerde ilkbaharda dikin. Her yönden 50cm kadar çevresi gelin çiçeğinin yapraklarının gölgesinde kalacağından dolayı diğer bitkilere mesafesini en başta düşünün. İlk yıl pek fazla yapraklı olmasa da sonraki her yıl daha gür ve daha iri formda gelişir. Besleyiciliği yüksek toprak istiyor. Toprağını her yıl bitkisel çürüntüler ve koyun veya keçi gübresi ile beslemelisiniz. Gelin çiçeği kocaman yaprakları ve kocaman beyaz çiçekleriyle esas güzelliğini ilkbahar aylarında sergiler. Sık sık yağmur yağmıyorsa susuz kalmamasına dikkat edin. Bol bol sulayın. Yaz başında çiçekler bittiğinde yapraklarını en dıştan kesip azaltarak çevresindeki boş kalan yerlere kısa ömürlü park/bahçe süs bitkilerinden dikebilirsiniz.
Bahçelerde kış koruması
-8C dereceden fazla soğuk olan yerlerde gelin çiçeğinin dikili olduğu yerleri 15cm kadar yükseklikte kuru yaprak + toprak karışımı ile örtün. Karasal iklimli ve kışları ağır don olayları olan yerlerde kala yumrularını sonbaharda sökün. Sonra güneşte kurutun ve perlit ile karıştırılarak bez torba içinde dışarısı kadar şiddetli soğuk olmayan, sıcaklığı 5C derece dolaylarında olan bir yerde saklın.
Evlerde gelin çiçeği yetiştirmek
Sürekli evde tutmak iyi olmaz. Ne yaparsanız yapın hiç çiçek açmazlar. Buradaki tavsiyelere göre hareket ederseniz gelin çiçeğiniz kış boyunca evinizde sürekli çiçek açacaktır.
Yaz sonundan itibaren açık havada, güneşli bir yerde, besleyici toprakta iyice güçlü gelişim göstermelidir. Sonbahar ortalarında, hava iyice soğumaya doğru önce sulamayı bırakın. Toprak ortada derece kuruduğa zaman içeriye alın. 10 gün geçince sulamaya başlayın. Genelde aralık ayından itibaren sürekli çiçek açar.
Saksıda gelin çiçeği için toprak
Yumruyu ağustosun son haftasında doğal humuslu toprak ve yanmış koyun gübresi karışımına dikilmeli. Karışım oranları: %60 toprak + %30 gübre + %10 iri taneli dere kumu. Saksı büyüklüğü ise tek olgun yumru için ortalama 2 litre hacimli olması uygundur. Gelin çiçeği yumrusunu saksıda toprağa en fazla 5cm derine gömüp bolca sulayın. Saksıyı açık havada, biraz güneşli bir yerde tutun. Toprak az bir kuruma gösterdikçe sulayın. Yapraklar çıkmaya başlayınca daha fazla güneşli yere alın. Hızla büyür. Sonra, ekim ayının sonlarında içeri almalısınız. Evde bulunduğu yerde çok uzun süre güneş alırsa iyi olur. Ona göre bir pencere önüne yerleştirin. Kasım sonundan itibaren, veya en geç ocak ayı sonuna doğru çiçek açmaya başlar.
Mayıs ortasında dışarıya, iyi derecede güneş alacağı bir yere çıkarmalısınız. Haziran sonundan itibaren gelin çiçeği daha az güneş almalı ki fazla sıcak hava ile tepe güneşinin birlikte etkisi yaprakların sağlığını bozmasın. Temmuz sonunda sulamayı bırakın ve yine açık havada direkt güneş görmeyeceği bir yere alın. Ağustos ortasına kadar susuz kalmasına rağmen yapraklar kurumamış olabilir. Önemli değil. Saksıdan çıkarıp kökleri toprağından arındırın. Yapraklar ve kökler kuruyana kadar güneş altında kurutun. Ağustos sonunda tekrar yukarıda anlattığım gibi yeni hazırlayacağınız taze toprağa dikin ve aynı şekilde devam edin.
Gelin çiçeği üretim, çoğaltma
Gelin çiçeği sürekli dipten yavrulama özelliğine sahiptir. 3-4 yılda bir ayırabilirsiniz. Önce yaz ortasında sulamayı bırakıp yapraklarının kurumasını bekleyin. Eğer yapraklar tamamen kurumasa bile 1 aydan fazla susuz bekletmeyin. Yeterince kuruduktan sonra topraktan çıkarın. Yumruların ayrılmış olanlarını ve kolayca ayrılacak olanlarını ayırın. Keserek ayırmanız gerekenler için çok keskin bir bıçak kullanıp keserken yaralanma ve parçalanma olmamasına dikkat edin. Kesik olan yumruları toprağa dikmeden önce 3-4 gün açıkta bekletmelisiniz. Kesik yerler ıslakken dikerseniz yumru oralardan hastalık kapıp çürüyebilir.
Tohumla üretimi
Gelin çiçeğinin bazı çiçekleri tohum oluşturur. Bunlar küçük bir leblebi tanesi kadar, birkaçı bir arada büyür. Tamamen olgunlaştıklarında alıp kurutun. Tohumların dış kabuklarını soymalısınız. İyice kuruduklarında kağıt mendile sarıp kavanoz içerisinde kış sonuna kadar saklayın. Sonra güneş alan bir yerde tohumları toprağa 10cm aralıklarla çok hafif, belli belirsiz gömün. Sık sık sulayın. İyi bakarsanız iki yaşında çiçek açacak kadar olgunlaşırlar.
Zararlıları, problemleri
Gelin çiçeği oldukça dayanıklıdır. Toprak seçmez. Buna rağmen yumru çürümesi oluyorsa mutlaka sizin ciddi hatalarınız yüzünden çürümüştür. Bu sayfadaki bilgileri okuyarak hangi şartlarda ne gibi bakım yapmışsanız farkları görüp yanlışlarınızı tespit edebilirsiniz.
Yaprak sararması gelin çiçeğinde genelde normaldir. Çünkü yapraklarının ömrü genelde 5 ayı geçmez. Yeni yapraklar gelişirken en eskileri bozuluyorsa ama yenileri daha güçlü gelişiyorsa hiç problem yok. Sararmalar fazlaca oluyorsa ve yeni yapraklar güçsüz çıkıyorsa sebepleri araştırın. İç mekanlarda havasız güneşsiz ortamlarda yapraklar bozulur. Hiçbir besleyiciliği olmayan ya da kimyasal dengesi bozulmuş topraklar.. Birbirlerinden çok farklı ısı ve havadarlık şartları olan mekanlar arasında ani yer değişimi.. Hava şartlarında çok ani ve çok yüksek farkla ısı değişimi..
İç mekanlarda örümcek bitler gelin çiçeği yapraklarına dadanırlarsa zararları ciddi olur. Yaprakların sanki tozlanmış gibi ve bazen de üzerini incecik örümcek ağları kaplanmış gibi problemler bu bitlerden kaynaklanır. Gözle görmek zor. Yapraklar güneşte ısındığı zaman hareketli olurlar. O anlarda büyüteçle bakarsanız kolayca görürsünüz. Etkili bir ilaçla ilaçlamak şart. Başka yolu yok.
Kaynaklar
Zantedeschia aethiopica – wikipedia.org
Z. aethiopica (arum lily) – kew.org
Zantedeschia aethiopica (L.) Spreng. – plantzafrica.com
benim galam mor renkli. Alalı 3-4 yıl oluyor. Her yıl çiçek açtı. İki yıldır da tohumları oluyor. Geçen yıl ektiğim toğumlar filizlendikten sonra iki yaprak çıkarıp kurudu. Sadece iki tane kaldı. Bu yıl da tohum aldım. Ne zaman ekmeliyim?
***
Her zaman ekilebilir. Serin yer istiyorlar. Mini fideleri yazın sıcağa dayanamaz. Toprağı da mutlaka serin olmalıdır. Bir de gözle görülmesi zor örümcek bitler bunların baş düşmanıdır.
Benim gala çiçeklerimin solan yapraklarını ve çiçeklerini saplarından kesmeli miyim? Eğer kesersem kestiğim yere hava almaması için bir şey sürmeli miyim?
***
Evet kesebilirsiniz. Bir şey sürmek gereksiz ve boşa olur çünkü yaprakları ve yaprak sapları zaten son derece kof yapılıdır ve kısa ömürlüdür. Hele yaz sıcaklarında fena kötüleşirler. Bu bitkinin doğası böyle. Yazın sulama azaltılır çünkü yaz aylarında dinlenirler. Serin mevsimlerde bol bol sulanır.
Merhaba. Gelin çiçeğimin bahçedeki yerini iyi ayarlayamamışım. Başka yere almak istiyorum. Ne zaman uygun olur?
***
Ağustos sonu ile eylül sonu arası uygun bir zamandır. Çünkü yaz sıcakları dinlenme zamanı olup sonbahar başında tekrar aktifleşir.
Merhaba benim gala çiçeğim bir ay kadar önce birkaç tane çok zayıf cılız bir şekilde birkaç tane yaprak verdi ve daha sonra yapraklar sararıp öldü. Her sene mutlaka toprağını humus katkılı torf toprakla değiştirmeme ve açık havada bırakmama rağmen bir türlü çiçeğimin toparlanmasını sağlayamadım. Yazınızda ağustos sonunda humuslu ve gübreli toprağa dikilmesini önermişsiniz. Acaba şimdi toprağını çam ormanı toprağıyla değiştirsem ve Ağustos sonunda tekrar toprağını orman toprağıyla değiştirip güneşli pencere önüne koysam ilk aldığımdaki gibi çiçek açtırabilir miyim?
***
Bu tip sorunlar toprağın fazla tuzlu olmasından kaynaklanır. Yapacağınız şey: Saksı alt deliklerinden çıkan su sarı veya sarımsı değil, tam berrak, renksiz gelene kadar birkaç saat içinde ara sıra sularsanız toprağın köklere zarar verici etkisi giderilmiş olur. Toprak değişimi yapmanıza gerek yok. Ayrıca kışın hava sıfır ya da sıfırın altında derecelerde soğuk oluyorsa yapraklar mutlaka zarar görüyor. Don olaylarına dikkat etmelisiniz.
Gala çiçeğimi baharda çiçekli almıştım. Yazın bahçede dediğiniz gibi sarardı, yok oldu sanki. Şimdi yeniden yeşil yaprakları çıkıyor, hızlı gelişiyor. Havalar 20-26 derece civarı. Sabah akşam 19 derecelerde oluyor. Kışa kadar çiçeklenir mi? Öğlen bir saat kadar hafif güneş alıyor. İçeri alsam mı? Bütün kışı bahçede nasıl geçirir? Salonda cam önü bol aydınlık ama kış boyu (cam çok büyük, yere kadar olduğu için) biraz serin oluyor. Ne tavsiye edersiniz?
***
Buranın (Didim) iklimi orasıyla hemen hemen aynı. Benim kalalar bahçeye yere dikili. Poyraza açık yönde oldukları için kışın kuvvetli soğuk rüzgar yapraklara biraz hasar veriyor ama bir yanda da gelişim devam ediyorlar. Kış sonundan itibaren bol bol çiçek açmaya başlıyor. Komşularda güney cephede olanların sonbahar sonundan itibaren çiçek açtıklarını gördüm. Bahçenizde poyraz rüzgarı almayan ve uzun süre güneşli olan bir yer varsa orada kışın çiçek açmaya başlar. Yoksa bekleyeceksiniz. Kış sonundan yaz başına kadar veya en azından haziran başına kadar sürekli çiçek açar. Eve alırsanız ne olur kesin bir şey diyemem.
İki hafta önce kala aldık. Benim kalamın yaprakları yeni aldığımızda dik duruyordu ama şimdi boynu bükük duruyor ve hem yaprakları hem de çiçekleri kararıyor. Ne yapmalıyım?
***
Şu sayfadaki 2. çözüm yolunu uygulamaktan başka çare yok. Nasıl toprak kullanmışlarsa kökleri çürütmeye başlamış. Yumruları da çürütür. Acele edin.
Bahçemde ekili ve hiçbir bakım göstermediğim kışın yapraklanıp bu aralar çiçeklenen beyaz kalalarım var. Bir de 2 yıl önce hediye gelen sarı ve bordo çiçek açan kalalarım var. Bunlar daha tıknaz boylu ve diğer kanaların aksine yazın yapraklanıyorlar. Fakat hiç çiçeklenmiyorlar. Nedeni ne olabilir? Bunlar kanaların farklı bir türü mü? Latince adını bulamadım.
***
Benim büyük beyaz tür kalalar da bahçemde aynı şekilde yetişiyor. Hiçbir bakım yok. Kışın bile çiçek açamaya başladıklarını gördüm. Tohumdan kendiliğinden yetişenler bile gayet hızlı olup bir yıl sonra küçük halleriyle çiçek açıyorlar. Sulamaktan başka bakım yapmadım. Renklier ise (şimdilik bende yok) Zantedeschia cinsinin farklı türlerinden hibritler. Genelde koyu gölge yerleri sevmezler. Hem güçlü aydınlık hem biraz direkt güneş şart. Akdeniz ikliminde doğuya bakan cephede yani sadece sabah güneşi almaları iyi olur. Ayrıca her ilkbahar sökün ve toprağını yeniden düzenleyin. Toprağı pH derecesi 6 ile 7 arasında olan torf toprak ile karıştırın. Sonra tekrar ekin. Eğer bunu yapamayacaksanız en azından çevresini çapalayın ve oraya bir miktar torf toprak ve çok az miktar yavaş çözünen katı bitki besini yayın.
Benim galam çok güzel büyüyor 1m kadar yem yeşil yarpakları da büyük. Yeri de çok iyi. Ama nedense 2 yıl oldu aldığım ama hiç çiçek açmıyır. Ne yapabilirim?
***
İstanbul’da iken salonda benim kala da çiçek açmıyordu. Sonra camekan balkona koydum. Orada çiçek açtı. Demek ki biraz üşümek istiyor. Didim’e taşınınca bahçeye diktim. Burada şimdi yedinci baharı. Her yıl kış sonundan ilkbahar sonuna kadar bol bol çiçek açar. Hatta tohum yaptı. Tohumdan yetişenler 1 yaşına geldiğinde küçük olmalarına rağmen onlar bile çiçek açıyor. Kısa süreli bile olsa üşümek iyi gelir. Siz şimdi hemen şimdiden itibaren hiç sulamayın. Toprak kupkuru olunca dışarıda güneşsiz soğuk bir yerde bir hafta bekletin. Sonra yine dışarıda güneşli bir yere alın ve bol bol sulayın. Bu sayede hızla yeni yapraklar uzatır ve çiçek açar.
Kala hediye geldi ama altı deliksiz küçük seramik saksıda. Saksı değişimi ne zaman yapılmalı?
***
Hemen şimdi bugünlerde yapmalısınız.
Bana mor kala çiçeği hediye geldi. Gayet saglıklı fakat yapraklarında damlalar olusuyor. Sanki ağlıyor gibiler. Sizce bu normal mi?
***
Bu familyadan her türde olan bir şey. Ancak kala ev ortamlarını hiç sevmez. Buna karşı dikkatli olun. Evde en fazla hava akımları olan yer neresi ise orada tutmanız lazım. Ayrıca ev ortamlarında örümcek bitler yaprakları tam anlamıyla mahvediyor. Gözünüz hep üzerinde olmalı.
Gelin çiçeği beyaz zambağın diğer adı mı?
***
Hayır değil. Farklı yerlerde farklı isimler olması çok yaygın bir şey. Onun için bitkilerin sadece bilimsel adlarını dikkate alın.
Geçen sene mart sonunda hediye olarak kala çiçeği geldi. Mor çiçekli yaprakları sağlıklı bir şekilde yaza kadar devam etti. Haziranda çiçekleri döküldü. Açık havada tutmaya başladım ancak yaprakları hızla sararmaya başlayınca camekan balkona aldım. Oldukça toparladı, yeni yapraklar verdi. Aynı yerde tutmaya devam ettim ancak havalar soğuyunca tüm yaprakları sararıp döküldü. Yumruyu kontrol ettiğimde bir sıkıntı görmedim. Ne yapmamı önerirsiniz? Sizce kurtarabilir miyim?
***
Yapraklar fazla soğuktan donmuş olmalı. Havalar biraz ısınınca hızla yeni yapraklar vermesi lazım. Yine o soğuk yerde tutun. Biraz dinlenmesi iyi olur.
Balkonda baktığım bir kalam var. Son zamanlarda çok fazla yaprak çıkartıyor fakat bu yapraklar hep üst üste biniyor, birbirlerine karışıyorlar ya da çok kıvrık açılıyorlar. Dümdüz bir yaprak oluşmuyor. Büyümelerine rağmen kırışıklar. Gelişimlerinde başka herhangi bir sıkıntı yok hatta sanırım çiçeği de geliyor. Bu kırışıklıklar neden oluyor olabilir? Geçen aylarda yeşil yapraklı bitkiler için sıvı besin vermiştim bu yüzden olabilir mi?
***
Genel amaçlı besin vermeliydiniz. Ama problemin onunla ilgisi yok. Toprağın dengeleri bozulmuştur. Sebep genellikle sulamalarda az miktar su kullanmak yüzünden. Şimdi daha sık sık sulayın ve sulamalarda saksı alt deliklerinden bolca su dışarı çıkacak kadar bolca su kullanın. Genel amaçlı bitki besini verin. Çiçek amaçlısı da olabilir.
Mayista aldigim ve evde baktigim kala cicegim yapraklari uzadikca uzadi ve sarardı. Kesmek zorunda kaldim uzayan yapraklarini. yapraklarinin rengi de sararmaya basladi. sadece kisa sureli sabah gunesi alan balkona cikarsam üşür mü?
***
Yaz aylarında kuru toprakta dinlenmeliydi. Zaten sıcakta hem kötüleşir hem de yapraklarda bitler can bırakmaz. Sürekli dışarıda tutun. Soğukta aktif gelişim halinde oluyor bunlar. Yukarıdaki bilgileri okuyun. Her bitki aynı şartlarda olacak diye bir kural yok. Kala soğuk ve serin dönemde canlı gelişim gösterir. Hangi bitkilere sahipseniz her biri hakkında tek tek bilgilenin.
Merhaba, yeni aldığım ve saksıda evde yaşatmaya çalıştığım galam aldığımda sarı çiçek vermesine rağmen şimdi çiçekler yeşil açıyor. Yapraklar sağlıklı görünüyor. Çiçek rengi için tavsiyeniz olur mu?
***
Sarısı hakkında pek bilgim yok ama bunlar açık hava ve güneş isteyen bitkilerdir. Beyaz olanlar açık havada olması şartıyla direk güneş almasa bile serin mevsimlerde güzelce gelişirler ve yaz sıcaklarında dinlenirler. Diğerleri yaz mevsiminde de aktiftir. Sizinki belki daha fazla güneş istiyor olabilir.
3 4 gün önce kala çiçeği hediye geldi küçük ve delikli saksıda. Bir iki gün yatak odasında kaldı. bugün balkonun iç camına koydum. direkt ışık almıyor ama öğleden sonraki bütün güneş vuruyor. Saksı değişimi ve bakımını ne zaman yapmalıyım?
***
Direkt ışık almıyor demişsiniz ve ayrıca öğleden sonra bütün gün güneş vuruyor demişsiniz. Bir anlam çıkaradım. Tüm gündüz boyu çok kuvvetli ışık ve bunun yanısıra sabah veya akşama doğru 2 saat kadar tam direkt güneş alması çok iyi olur. Temmuz ortasında sulamayı bırakıp tam gölgeli bir yerde tutun. Eylülde yumruları sökün, yeni toprak hazırlayıp yeniden ekin ve sulayın. Yukarıda daha ayrıntılı bilgiler var.