Amazon zambağı – Eucharis grandiflora

Amaryllidaceae (Amarillisgiller) familyasından iki ayrı bitki türü Amazon zambağı adını alır. Bunlar Eucharis grandiflora ve Eucharis amazonica’dır. Her ikisi de Eucharis cinsinin türleridir. Ve her şeyiyle birbirlerine benzerlikleri çok fazladır. Öyle ki hangisinin hangi tür olduğunu ancak bu türler hakkında derin bilgisi olan kişiler ayırd edebilirler. Doğal ihtiyaçları, biyoritmleri, yetiştirme şartları, bakımları aynı olduğu için aşağıdaki bilgilerde tek tür gibi bahsetmeyi uygun gördüm.

Amazon zambağı özellikleri

Amazon zambağı çiçek açtığı zaman güzelliği sahiplerinin aklını başından alır. Sahipleri konu komşuyu, eşi dostu o güzelliği görmeleri için evlerine davet ederler. Fakat bakımını gerektiği gibi yapamazsanız gösterişsiz yapraklarıyla ve az sayıda cılız çiçekleriyle pek de güzel görünmez.

Yapraklar

Amazon zambakları bütün yıl yeşil yapraklıdır. Yaprakları 10cm-20cm gibi genişliklerde, uzun yapılı, kavisli ve parlak koyu yeşildir. Yapraklar aspidistra tarzında gelişir. Yani diğer amarillislerden farklı olarak bu türlerde yaprak sapı bulunur. Soğanın iriliğine göre ve iyi bakıma göre sadece yaprak sapı 30cm kadar uzar. Sapı yaprak kısmı takip eder. Böylece bir yaprak 40-50cm kadar uzun olur. Fakat genç soğanlarda ve iyi bakılmayan büyük soğanlarda yapraklar bu kadar gösterişli olmaz. Sap ile birlikte uzunluğu 40cm’yi pek geçmez.

Çiçek açması

Amazon zambağının güzel kokulu çiçekleri nergis çiçeklerine çok benzer. Zaten aynı familyandandırlar. Kar-beyaz renkte çiçekleri uzun bir sap üzerinde birkaç tane açar. Soğan güçlendikçe (ve iyi beslenebiliyorsa) çiçek sayısı 10’u bulur. Yoksa genelde 3-5 kadardır.

E. grandiflora bilimsel adından da anlaşılacağı gibi büyük çiçeklidir. Fakat E. amazonica’nın çiçeklerinin çok daha küçük olduğu söylenemez. Hem fark azdır hem yetiştirme ve bakım şartlarına göre iki türde de çiçek büyüklüğü değişir.

Amazon zambağı ne zaman çiçek açar?

Amazon zambakları tam tropikal kuşak bitkilerindendir. Yani yıl içinde gece-gündüz sürelerinin değişimlerine göre hareket etmezler. Dolayısıyla tropik olmayan memleketlerde mevsimlere göre değil, iç mekanlardaki ısı şartlarına göre yılın herhangi bir zamanında çiçek açarlar.

Toksik etkisi

Zehirlidir. Yaprakları ısıran küçük çocuklardan, kedilerden ve yaprak kemirici muhabbet kuşu, papağan gibi kuşlardan uzak tutmalısınız.

Habitat, doğada Amazon zambağı yaşam alanları

Eucharis amazonica türünün anavatanı Peru cıvarıdır. Diğeri Eucharis × grandiflora doğal ortamda E. moorei ve E. sanderi türleri arasında doğal yolla oluşmuş hibrit bir türdür. Ana vatanı Kolombiya’nın güneyi ve Ekvador’un batı kesimleridir. Her iki tür amazon zambağı aynı iklim kuşağının ve birbirlerine çok yakın coğrafyaların bitkileridir. Yağmur ormanı zemininde geniş alanlarda toplu halde ve çoğu çiçekli halde rastlanırlar.

Kullanım

Süs bitkisi olarak kullanılır. Muhteşem güzellikteki ve hoş kokulu çiçekleri için aranan bir bitkidir. Ama yaprakları bile tek başlarına son derece güzeldir. Hatta bazı yaprak güzelliği amacıyla yetiştirilen birçok süs bitkisinden bile daha gösterişlidir. Parlak, koyu yeşil ve zarif eğimli yaprakları bulunduğu ortama canlılık katar.

Kesme çiçekçilikte çok özel bitkilerdendir. Bembeyaz çiçekleri hoş kokulu ve çok güzel bir zarifliktedir. Bundan dolayı düğün-nikah törenlerinde gelinlerin ellerinde tutacağı çiçek özelliktedir. Amazon zambaklarının çiçeklerinin vazo ömrü uzundur. Tam açılmış olan bir çiçek 8 gün boyunca ilk günkü tazeliğini aynen korur.

Kış soğuklarına dayanıklılık

En fazla -1C dereceye kadar soğuğa dayanır. Fakat 10C dereceden daha soğukta bırakmamalısınız. Çünkü evlerde yaprak güzelliğini de korumak gerekiyor. Elverişsiz soğukta yapraklarını kaybeder. Zaten ana vatanında yaşadığı şartlarda asla soğuk yok. Bütün yıl yeşil yapraklıdır.

Yetiştirme, bakım

Bütün kaynaklarda Amazon zambağı koyu gölge ister denir ama aslında koyu gölge uyumludur demek daha doğru olur. Yani koyu gölge kesinlikle şart değil, gerekli değil. Yapraklarının daha düzgün, iri ve güzel olması ve çiçek açması için güçlü aydınlık gereklidir. Hatta sabah güneşini veya akşam güneşini alması iyi gelir. Aşırı kuru hava yaprak güzelliğini bozar. Genelde evlerin hava nemliliği yeterlidir. Çok sıcak ve çok soğuk günlerde ev içi hava cereyanından koruyun. Evinizin havası bazı nedenlerden dolayı fazla kuru oluyorsa hava nemlendirmek için bir şeyler yapmanız gerekir. Yapraklarının tozla kaplanmasına hiçbir zaman müsaade etmeyin. Haftada bir iki defa ıslak bezle yaprakları güzelce silin.

Toprak

Amazon zambağı organik maddelerce zengin toprak sever. İyi ve güvenilir bir marka torf toprak kullanın. Toprağın pH derecesinin biraz yüksek (alkalinli) olması lâzım. Bunu siz bir miktar mıcır ya da doğal kireç taşı kırpıntılarını toprağa karıştırarak sağlayacaksınız. Köklerinin mantar hastalıklarına yatkın olması yüzünden toprağın süzekliğini ve havadarlığıni inorganik maddelerle arttırmak zorundasınız. Sonuç olarak şöyle bir karışım yapmanızı tavsiye ederim:

6 ölçü torf toprak + 2 ölçü ponza taşı + yarım ölçü mıcır + 1 ölçü pirinçten az iri mangal kömürü kırpıntıları.

Saksıya Amazon zambağı dikme usulü

Soğanlarını 3, 4, 5, en fazla 6 tanesi bir arada dikebilirsiniz. Soğanların birbirleriyle aralarındaki mesafe ve saksı kenarları ile soğanlar arasındaki mesafe ortalama 6 cm olmalıdır. Ya da 6cm yerine soğanın kendi genişliğini ölçü alın. Daha geniş yer sağlamanız iyi olmaz. Çünkü amazon zambağının çiçek açması için köklerin iyice yumaklaşması ve saksıda sıkışmaları gerekiyor.

Bir saksıya bir soğan dikeceksiniz bu ölçülere göre düşünün. Bu durumda soğanın saksı kenarı ile arasında 5-6cm kadar mesafe, soğanın aşağı giden köklerine ise soğan dibinden itibaren 7-8cm derinlik uygundur. Hızlı gelişim oluyorsa her yıl ilkbahar ortasında kökleri hiç rahatsız etmeden, eski topraktan hiç arındırmadan saksısından kalıp gibi çıkarın. Sonra az farkla bir boy büyük saksıya gerekli miktarda toprak ilavesi ile yerleştirin.

Saksı değiştirme

3-4 yılda bir veya 5 yılda bir ya da soğanlar daha erkenden çoğalıp genişleyerek saksıyı kıracak hale geldikleri zaman saksı değiştirme zamanı gelmiştir. 5 yıla kadar saksıya sığmaz hale gelmemişlerse ya saksıyı gereğinden fazla geniş tutmuşsunuzdur ya da gelişmeleri için gerekenleri sağlamamışsınız demektir. 5 yılı bulunca zaten artık o topraktan pek hayır gelmez. Saksıyı değiştirmeye gerek olmasa bile toprağını değiştirin.

Sulama

Bu konuda yazın şöyle kışın şöyle diyemeyiz. Amazon zambakları biyoritmlerini bulunduğu yerin hava akımları, ısı derecesi ve ışık şiddeti faktörlerine göre ayarlayıp ona göre bazen gelişim atağı gösterir, bazen belirli bir süre hareketsiz kalır. Sulamayı da buna göre ayarlamak gerekiyor. Fakat şunu da ciddi olarak dikkate almalısınız: Yerini sevmeyip ölüm sürecine girmişse “şimdi sulamayı az tutayım canlanmasını bekleyeyim” diye düşünmeniz yanlış olur. Çünkü beklerseniz ölüp gidecektir. Sadece amazon zambakları için değil, her bitki için oldukça havadar ve oldukça güçlü aydınlık bir yer olması şart. Orman altı bitkileri doğal-vahşi ortamlarında koyu gölgede gayet güzel gelişebildikleri halde ev şartlarında aynı şey mümkün olmuyor. Yani çok daha güçlü gün ışığı istiyorlar. En hayati önem taşıyan faktör ortamın havadar olmasıdır. Amazon zambağının kökleri zaten mantar hastalıklarına yatkındır. Havasız köşelerde kökleri çürür.

– Amazon zambağı yeni yapraklar ya da çiçek sapı çıkarırken sulama sıklığını arttırın. Toprak ıslaklığını yitirir yitirmez, ne kadar nemli olursa olsun daha fazla beklemeden bol su ile sulayın.
– Yeni gelişimlerin olgunlaşmaları tamamlanınca ve başka yeni gelişim yoksa sulama sıklığını azaltın. Islaklık gidecek ve nemlilik de fark edilir derecede gidince, ama yaprakların pörsüyeceği kadar beklemeden sulayın.

Amazon zambağı sulamalarında dikkat:

Yılın her zamanında, her halükârda sulama suyunun miktarı çok olmak zorunda. Saksı alt deliklerinden mutlaka kaydadeğer miktarda su dışarı süzülüp çıkmalıdır. Çünkü bu şekilde, dışarı giden su toprağın zehrini de götürür ve kökler sürekli sağlıklı kalır. Alt tabakta su beklememeli ki toprak o suyu geri emmesin.

Besin verme

Sulama sıklığını arttırmak gereken dönemlerde her 4 sulamada bir genel amaçlı bitki besini veya orkide besini verin. Diğer dönemlerde besin vermeyin.

Çiçek açmaya zorlama

Amazon zambakları özellikle de yaşlanmış olan soğanlar yılın herhangi zamanlarında yılda en az 1, en fazla 3 defa çiçek açar. Ortamın şartlarına göre hiç açmayabilirler de. Su-ısı stresine sokmakla ve aynı zamanda yaprak azaltmasına gitmekle yılda iki defa çiçek açtırmada başarı oranı %95 olduğu söyleniyor. Mevsim geçişlerini kollayın ama bitkinizi şu tehlikeye sokmayın: Yeni gelişmekte olan ve gelişimini tamamlamamış yapraklar varsa yapmamalısınız. Ayrıca, bir çiçeklenmeden sonra tekrar çiçek açtırmak için mutlaka çiçeklenmenin ardından bir seri yeni yapraklar çıkmış ve gelişimlerini tamamlamış olmaları şart.

1- Sonbahar serinlerine yani sıcaklığın 20 – 23C dolaylarına ineceği günlere 1 ay kala (yaz sonunda) sulama sıklığını azaltın. Yapraklar hafifçe pörsüdükçe sulayın. Ortalama 1 ay böyle devam edin. Bu sırada havalar biraz serinlemiş olur. Sonra sulamayı yine sıklaştırın ve yanındaki pencereyi elinizden geldiğince uzun süre açık tutun ki ılıkça serin temiz havayı sık sık hissetsin. Bu sayede tomurcuklanacaktır.

2- İkinci fırsat ilkbahar başı, ortası, sonu ya da yaz başından hemen önce. Bu zamanda ise evlerde ısıtıcı kullanımının gerekmeyeceği günlere bir ay kala yine aynı şekilde su sıkıntısı yaşatın. Ortalama 1 ay geçince ısıtıcılar artık çalışmadığı günler gelmiştir. Sulamayı tekrar sıklaştırın ve Amazon zambağınızın yanındaki pencereyi elinizden geldiğince sıkça ve uzun süreli açık tutun. Hafif serinliği ve aktif temiz havayı hissedince iyice canlanıp ilk iş olarak çiçek tomurcuğu çıkarmaya girişir.

Yaprakları azaltma

Yukarıda, amazon zambağını çiçek açmaya zorlama konusunda belirttiğim ortalama 1 aylık susuzluk stresi çektirme esnasında, ilk 20 gün dolunca en eski ve en sağlıksız yaprakları dipten keserek yaprak azaltması yapın. En yeni yapraklardan en sağlıklılar kalsın. Bu işi bir gün içinde yapmanızı tavsiye etmem. 3-4 gün içinde, her gün bir iki yaprak keserek, tekrar tekrar kontrol ede ede yaprakların hangilerini keseceğinize karar verin. Yaprakları azaltmanız önemi: Öncelikle çiçek açmasını daha bir kesinleştirecektir. Diğer faydası görünümünün güzelleşmesidir. Yani bitkiyi karmaşık görüntüden kurtarıp daha estetik görünümlü bir hale getirmelisiniz.

Dinlenme dönemi

Amazon zambağının doğasında böyle bir şey yok. Ara sıra yeni gelişimler görmememiz dinlendiği anlamına gelmiyor. Bu gerçi bir duraksama dönemi gibi görünse de soğan içinde yeni yapılanmalar oluşmaktadır. Eğer ısı amazon zambağı gelişimine elverişli değilse o zaman gelişimi tamamıyla durur. Bu da 7C dereceden daha soğukta mümkündür.

Amazon zambağı çoğaltma

Yavru soğanları ayırmakla çoğaltılır. Bir dostunuz istedi diye amazon zambağınızın yavrusunu ayırmanız hiç iyi olmaz. Saksıda köklerini hiçbir şekilde rahatsız etmemeniz şart. Yavrularını da sakın ayırmayın. Yoksa en az bir yıl çiçek açmama inadına girerler. Ancak 3-4 yıl veya daha fazla süre aynı saksıda olup iyice çoğalmıştır, işte o zaman söküp yavruları ayırın. Bu takdirde büyük ve olgun soğanların bile tekrar çiçek açacak şekilde kendilerini toparlamaları en az bir yılı alır.

Saksıda amazon zambağınız en az 3 yılı doldurduğunda (yani 4. yılına girdiğinde) ya da soğanlar çoğalıp saksıyı kıracak gibi sıkışık hale geldiklerinde ilkbahar ortasında saksısından çıkarıp soğanları ayırmanız gerekiyor. En uygun zaman ilkbahar ortasıdır.

Problemleri

Amazon zambağının kökleri mantar hastalıklarına yatkındır. Eğer yukarıda anlattığım gibi toprak karışımı yaparsanız herhangi bir sorun çıkmaz. Örümcek bit ve benzeri parazitlere karşı sık sık yıkamak iyi olur.

Kaynaklar

Amazon Lily Plant: How To Care For The Eucharis Lily – plantcaretoday.com
Eucharis – pacificbulbsociety.org
Amazon Lily, Eucharis grandiflora – davesgarden.com
Eucharis amazonica – the Beautiful Amazon Lily – davesgarden.com