Detaylar aşağıda. Derin bilimsel detaylara ve anlaşılmaz terimlere hiç girmeden, sözü hiç uzatmadan, herkesin çok kolay bir şekilde anlayacağı sadelikte ve kısa halde yazdım.
1- Tohum ile üreme
Bir çiçeğin yapısının, parçalarının kısa ifadelerle tanımı
Bitkilerin çok büyük bir çoğunluğu çiçekli bitkilerdir. Çiçekli bitkilerin eşeyli üremelerinde her şey çiçek açmak ile başlar. Tohum gelişecek yer çiçekteki dişi organdır. Genellikle bir çiçekte sadece bir tane dişi organ, birkaç tane erkek organ bulunur. Ama bazı bitkilerin çiçeklerinde, bir çiçek içinde bir taneden fazla dişi organ bulunabilir.
Bazı bitkilerde ise dişi ve erkek organlar ayrı çiçeklerde gelişir. Yani bazı çiçeklerde sadece dişi organ, bazı çiçeklerde sadece erkek organ bulunur. Örneğin karpuz, hıyar, kudret narı ve begonya türleri bu özelliktedir. Aynı bitki üzerine farklı cinsiyetten ayrı ayrı çiçekler olur.
Ayrıca insanlar gibi bazı bitki türler ya dişi ya erkektir. Bunlarda bazı bireyler sadece dişi çiçek, bazı bireyler sadece erkek çiçek verir. Örneğin defne ağacı, hurma palmiyesi, sakız ağacı ve Antep fıstığı ağacı. Bunların erkek veya dişi olması ağaçtan ağaca değişir.
Sperm ve yumurta
Çiçekteki erkek organ polen tozları döker. Bir polen zerresi bir erkek üreme hücresi (sperm) taşır. Ve çiçekteki dişi organ ise içinde bir veya birden fazla sayıda dişi üreme hücresi (yumurta) barındırır.
Üreme hücrelerinin farkı
İnsanlarda olduğu gibi bitkilerde de üreme hücreleri normal hücrelere göre yarım hükmündedir. Yarım olduklarından dolayı üreme hücrelerine haploid özellikli denir. Normal hücreler tamdır ve diploid özelliktedir.
Zigot, embriyo ve tohum
Ana ve baba bireylerin üreme hücrelerinin birleşip tek hücre haline gelmiş haline zigot denir. Zigotun özelliği, tek hücre iken bölünerek çoğalması, embriyo haline gelmesidir. Embriyo ise yeni canlının ilk bebek halidir. Daha doğrusu bebeğin ilk taslak halidir. Yani bebek haline gelmesi için daha epeyce yolu var. Bitkilerde embriyo fazla gelişmeden paketlenir ve doğaya salınır. Buna tohum deriz.
Zigotun oluşumu
Çiçekteki erkek organ uzantısından ayrılan bir polen zerresi, aynı çiçekteki veya başka bir çiçekteki dişi organın incecik uç kısmına gelip yapışır. Taşıdığı sperm dişi organın içine girer, oradaki dişi üreme hücresi (yumurta) ile birleşir. Böylece iki yarım (haploid) hücre bir bütün haline gelmiş, diploid bir zigot olmuştur.
Embriyo gelişimi
Zigot tek bir diploid hücre iken bölünerek kendi kopyalarını üretir. Her bir yeni hücre aynı şekilde bölünerek çoğalmaya devam eder. Aralarında bir bütünlük, bir ilişki vardır. Zamanla ana ve babanın ortak özelliklerini taşıyan yeni bir bireyin ilk bebek taslağı haline gelirler. Buna embriyo diyoruz.
Tohum oluşumu
Zigot embriyo haline gelince adeta sağlamca paketlenir, gelişimi durmuş olarak doğaya terk edilir. İşte bu tohum‘dur. Doğada uygun bir zeminde, uygun ısı ve ıslaklık şartları sayesinde içindeki embriyo uyanır ve gelişime devam eder. Aşağı yöne kök, yukarı yöne filiz uzatır ve yeni bir bitki bireyi olarak hayatına devam eder.
2- Spor ile üreme
Yosunlar, eğreltiler (örneğin aşk merdiveni), yeşil algler, selaginella ve at kuyruğu bitki türleri çiçeksiz bitkiler sınıfındandır. Yani çiçek açmadıkları gibi tohum da vermezler. Bunların eşeyli üreme yolu çok karmaşık aşamalarladır. İlk etap bitkinin spor adı verilen tozları üretip doğaya salmasıdır. Aşağıda at kuyruğu bitki türleri üzerinde meseleyi anlatmaya çalıştım.
Equisetaceae – At kuyruğu türlerinde eşeyli üreme
Bu türler çiçek açmaz, tohum vermez ama yine de eşeyli üremeleri spor adı verilen tozlarıyla mümkündür. Bu sporların bazıları erkek, bazıları dişidir. At kuyruğu bitkisinin spor adlı tozları nasıl yeni bir bitki haline, geliyor, aşağıda 5 madde halinde açıkladım. Fotoğrafı da inceleyin.
At kuyruğu bitki türlerinde eşeyli üreme aşamaları temsili resmi
1- Bitkiden dökülen sporlar rüzgar veya su etkisiyle sanki bağcıkları çözülmüş gibi 4 uzantılı bir hale dönüşürler. Uzantılara elater denir. Su moleküllerini yakalar, biraz genişlerler. Ortamda su, ıslaklık olmadığı zaman elater adlı uzantılar sayesinde sporlar rüzgarla bir hayli uzaklara gidebilir. Gerçi akan su ile de uzaklara giderler. Sporlar şartları elverişli bir ortamda hücre bölünmeleriyle biraz büyürler. Sonra uzantılar (elaters) dökülür. Unutmayın sporlardan bazıları dişi, bazıları erkektir.
2- Sporlar biraz büyüyüp gametofit olurlar. Bunlar son derece küçük, yeşil, yosunumsu canlılardır. Gametofitlerin vazifeleri bildiğimiz çiçeklerdeki (mesela kiraz ağacının çiçeğindeki) dişi organ ve erkek organ benzeri organizmalar üretip çevreye yaymaktır.
Erkek sporlardan gelişen gametofitler antheridium adı verilen, içinde birkaç erkek üreme hücresi (sperm) taşıyan erkek organlar üretir, çevreye bırakır.
Dişi sporlardan gelişen gametofitler archegonium adı verilen, içinde sadece bir tane dişi üreme hücresi (yumurta) barındıran dişi organlar üretir, çevreye bırakır.
3- Zamanla antheridium yani erkek organ açılır ve içinden spermler dışarı çıkar. Bir sperm gidip archegonium adı verilen bir dişi organın içine girer. İçerideki yumurta hücresiyle birleşir. İkisi tek bir hücre haline gelir. Yani zigot oluşmuş olur.
4- Zigot hücre bölünerek çoğalır. 2. aşamadaki gibi yeni bir gametofit halini alır. Ama bu minicik yosunumsu yapraklı gametofit gamet üretmeyecek, yeni bir at kuyruğu bitkisine dönüşecektir. Adeta çimlenmiş bir tohum gibi aşağıya kök, yukarıya bir sürgün uzatır.
5- Böylece o mini gametofit yeni bir at kuyruğu (Equisetum hyemale) bitkisine dönüşmekle vazifesini tamamlamış olur.
2. ve 4. maddelerdeki gametofitlerin farkları
Sporlardaki ve 2. maddedeki gametofitlerdeki hücreler haploittir. Yani hücrelerinin her biri ya dişi ya da erkek üreme hücreleri gibi yarım özelliğe sahiptirler. Bu yüzden haploid denir. 4. maddedeki gametofitteki hücreler ise diploittir. Yani normal yetişkin bitkilerin hücreleri gibidir, yarım değildir, tamdır. Bu sebeple diploid denir.
Peki açıkladığım farklarına rağmen niçin her ikisine de gametofit deniyor?
Çünkü kendileri başka bir şey üretiyor. Sebep sadece budur. 2. maddedeki haploit gametofitler üreme hücrelerini barındıran dişi ve erkek organları üretirken 4. maddedeki diploid gametofit ise bitkinin kendisini üretiyor. Ayrıca, 4. maddedeki diploid gametofit çiçekli bitkilerin tohumlarıyla aynı işlevselliktedir. Kısaca, onun da bir çeşit tohum olduğunu düşünürsek.. Yani mesela bir çilek tohumu bir çilek fidesi üretir. Onun gibi, bir at kuyruğu diploid gametofiti de bir at kuyruğu fidesi üretir.