Cattleya orkideleri

Orchidaceae familyasının Epidendroideae alt familyasına mensup Cattleya cinsinin bilinen türleri 50 kadardır. Yüzlerce hibritleri ayrıca türetilmiştir.

Cattleya intermedia türünün Orlata varyetesinin Rio adlı kültivarı

Ticari yetiştiriciliği

1920’li yıllarda (ama sadece kesme çiçekçilikte) hızla yükselmeye başlamış. 80’li yıllara kadar daha güzel çiçek veren çeşitler elde etme amacıyla birçok hibritleri türetilmiş ve sonra saksıda yetiştirmeye uygun Cattleya hibritlerinin yetiştiriciliği ticari alanda kesme çiçek amaçlı üretimden daha popüler hale gelmiş.Günümüzde Türkiye’de orkide deyince akla gelen şey Phalaenopsis orkide hibritleridir. ABD’de ise orkide deyince akla gelen şey Cattleya orkideleridir. Sebep bizde orkidelerin fazla bir geçmişi olmaması ve Tayvan dolaylarından Phalaenopsis ithalatının daha kolay ve ucuz olması olabilir.

Özellikleri

Cattleya’lar sukulent özelliklidir. Yalancı soğan ve benzeri hem su hem besin depolayıcı organları vardır. Yaprakları da aynı şekilde su ve besin depolar. Bu sayede yağışsız aylarda hayatta kalırlar. Gündüz sıcak saatlerde su kaybı olmasın diye sadece gece karanlık ve serin saatlerde nefes alırlar (bk ⇒ krasula metabolizması).

Gövde yapısı ve kökler

Cattleya’lar Sympodial (çok gövdeli) orkidelerdendir. Yani toprak yüzeyinde yere paralel yavaşça ilerleyen bir rizomdan yalancı soğan veya benzeri yapılarda gövdeler yükselerek yapraklanır. Rizom devamlı köklenerek hep dipte ilerler. Saksı değişiminde rizomun uç kısmına zarar vermemek için dikkatli olmalısınız. Dalları bağlayıp sabitlemek için saksıya çubuk saplamak da bu sebeple ciddi riskli bir iştir. Dikkatli olun. Kökleri genelde pek kalın olmaz. Çubuk makarna gibi uzayan beyaz köklerin dış yüzeyleri süngerimsi yapıda boş hücreler tabakasıyla kaplıdır. Bu tabaka sayesinde kökler su ve elementleri emerek alır.

Çiçekle açmaları

Genelde yılda bir defa olur. Zamanı ise türlere göre değişir. Yalancı soğanlardan uzayan kamış benzeri yapraklı çiçek dallarının ucunda sayısı türe ve hibrite göre 1 ile 10 arasında değişen çiçekler açar. Cattleya çiçekleri bir hafta ile üç hafta arasında bir süre güzelliğini korur. Çoğu türleri güzel kokuludur. Tam mavi ve siyah renklerin dışında her renkten çiçek açan hibrit ve kültivarları türetilmiş. Türlere ve eski ve yeni hibritlere göre çiçeklerinin genişlikleri 5cm’den  20cm’ye kadar değişir. 15-20cm genişlikte dev çiçekler son yıllarda türetilen Cattleya hibritlerinin bazılarının özelliğidir.

Cattleya ana vatanı ve yaşam alanları

Yağmur ormanlarının ve sis ormanlarının zaten nemli olan havasının en yoğun nemli olduğu yerler biraz alçak kesimlerde vadi diplerinde, daha yüksek kesimlerde ise büyük ve derin yarık yerlerdir ve katleyalar daha çok buralarda olur. Sebep tohumlarının çimlenmelerinin yoğun nemli yerlerde daha mümkün olmasıdır. Yoksa yaşamaları için son derece yoğun nemli hava gerekli değildir. Nitekim kuytu olmayan arazilerin ormanlarında ve hatta orman dışı tam açık tepelerde çıplak kayalar üzerinde direkt güneş altında bile yetişirler.

Elbette Cattleya türleri çoktur ve her türün aynı şekilde dağ tepelerinin çıplak kayalıklarına, kızgın güneşe ve soğuk gecelere uyumlu olacakları iddia edilemez.

Doğal yaşam alanlarında sadece ağaç tepelerinde ve güneşli tepelerde değil koyu gölge yerlerde de görülürler. Fakat koyu gölge yerlerde kalan Cattleya orkideleri nadiren çiçek açarlar. Onların çiçekleri ise pek gösterişli olmaz. Koyu gölgede yalancı soğanlarının ve çiçek saplarının çelimsiz ve normalinden uzun olduğu görülür. Ağaçların üzerlerinde güneş alanlar daha dolgun, daha sağlıklı gelişir ve verimlice gösterişli çiçek açarlar.

Cattleya orkide yetiştirme ve bakım

Saksılık hibritleri pek hassas özellikli değildir. Normal ev içi hava nemliliğine ve direkt güneş şartlarına uyumlu olurlar. Sadece öğle saatlerinin direkt güneş ışığının yakıcılığından korumak, bu saatlerde bulunduğu yere direkt güneş geliyorsa güneşi filtrelemek güzelliğinin azalmaması ve gelişiminde herhangi aksaklık olmaması açısından gerekli bir şeydir.

Sabah veya akşam eğik gelen güneş ışınlarını günde ortalama 3 saat almaları ve bunun dışında bulundukları yerin gündüz boyu çok güçlü aydınlık olması gerekir. Çok sıcak yaz günlerinde sadece öğle civarı güneşini değil, sabah veya akşam güneşini bile pencere tülü ile filtrelemek iyi olur. Yapraklar ne açık ne koyu, orta ton yeşil ise güneş yeterliliği uygundur. Çok hafifçe, belli belirsiz kızarıyorsa güneş fazlasıyla yeterlidir ve çiçek açmasına iyi etki eder. Daha fazla kızarıyorsa güneş zararlı düzeyde fazladır. Daha iyi filtreleme yapmalısınız.

Eğer sıcakta güneşten ısınacağı yerde ise orada ısınan havayı dağıtan hava akımları da olmalıdır. Sıcak ve tam hareketsiz hava şartlarına hiçbir katleya türü tahammül edemez.

Hava nemi ve hava akımlarına ihtiyaç

Hava nemliliğinin %40 ile %70 oranları arasında olması yeterlidir ki her evde bu kadar hava nemliliği zaten tam yerindedir. Hatta bazen fazla bile olur. Orkideler en çok sıcak aylarda ve sadece gece karanlık saatlerde hava neminin çokluğuna ve hava hareketlerinin sürekliliğine ihtiyaç duyarlar. Dolayısıyla ikliminizin durumu çok aykırı değilse (İstanbul idealdir) yaz boyunca veya mayıs ortası – eylül ortası arasında orkidelerinizi dışarıda tutmak ve akşam ve gece boyunca birkaç defa üzerine su fısfıslamak çok iyi etki eder.

Odalarda Cattleya orkidelerinizi çok sık sulama isteyen salon bitkilerinin hemen yanında tutarsanız onların saksılarından ve yapraklarından sürekli havaya geçen nemlilikten yararlanırlar. Bunu çok severler. Kendisinin toprağını sık sulamamak lazım ama sık sık su isteyen bitkilerin yanında rahat eder. Bir de difenbahya ve salon palmiyeleri gibi kocaman yapraklı bitkilerin büyük faydası olur.

Hızlı gelişimleri için gereken şartlar

Gece ısısının 12C ile 22C dereceler arasında olması gerekir. Daha sıcak veya daha serin gece ısısı katleyaların gelişimini yavaşlatır ve belirli bir limitten sonra durdurur. Gündüz ise ısının 30C dereceyi pek geçmemesi iyi olur. Ayrıca özellikle geceleri ortamın çok havadar olması en ciddi ihtiyaçlarındandır. Katleyalarının yüksek rakım sürekli değişken hava hareketleri olan yerlere özgü türler olduklarını, geceleri serin hava akımlarına göre bir yaratılışları olduğunu ve hem sukulent bitkilerin çoğu gibi sadece geceleri karanlık saatlerde nefes aldıklarını unutmayalım.

Cattleya orkidelerini nasıl sulayalım?

Saksı içeriği maddeleri tamamıyla kurudukça üstten yavaşça su dökerek sulayın. Sıcak yaz aylarında dışarıda ya da sürekli açık pencere yanında tutuyorsanız tamamen değil yarı ölçüde kurudukça sulayın. Sulama saatleri de önemlidir. Serin aylarda sabah-öğle arasında, sıcak aylarda güneş battığı zaman sulayın.

Suyun niteliği

Şehir şebeke suyunuz barajdan geliyorsa sakıncası yok. Artezyen kuyularından geliyorsa zarar verir. Bu durumda pet şişelerde satılan içme suyu kullanın. Su dolu bir kapta suya daldırıp bekleterek sulamak kesinlikle zararlıdır. Bunu kim tavsiye ederse etsin ciddiye almayın. Lavaboda üstten yavaş yavaş ama bol bol su dökerek sulayın. Sonra saksının alt deliklerinden suyun iyice süzülüp gitmesine kadar bekletin ve sonra yerine götürün. Besinli sulamada saksı alt deliklerden birkaç damla su çıkacak kadar yeterli. Sonraki sulamalarda ise suyu ne kadar bol kullanırsanız o kadar iyidir. Zira bitki besini tuz birikimlerine yol açar ve bu da kökleri çürütür. Bundan dolayı besinli sulamadan sonraki sulamalarda saksıdaki toprak karışımının ve köklerin yıkanacağı şekilde bol bol su dökerek sulamalısınız.

Besin verme

Eski bilgilere göre Cattleya orkidelerine azot ağırlıklı bitki besini verilmelidir. Fakat son araştırmalara göre en uygununun eşit ağırlıklı bitki besi olduğu anlaşılmıştır. NPK oranları 4-4-4 gibi eşit olan salon bitkilerine özel sıvı bitki besini iyidir. Fazla dozaj besin vermenin köklerden başlayan çürütücü-öldürücü etkisi olur. Tüm yıl sürekli besin vermek ise hiç çiçek açmadan azgın gelişime sebep olur. Gelişim dönemlerinde her üç sulamada bir defa verin. Gelişim olmadığı zamanlarda ve bir de tomurcuklar iyice belirginleştiğinden itibaren çiçekler solana kadar hiç besin vermeyin. Zira besinleri önce bünyesinde depolar sonra kullanır. Yani her zaman vermemenizde bir sakınca yok. Besin vermeyi sadece doğru zamanlarda ihmal etmezseniz bünyesinde depolanmış besin ve enerji daima yeterli miktarda mevcut olacaktır.

Cattelya saksısı

Cattleya orkidelerine eski tip kalitesiz terakota saksı en iyisidir. Bulamazsanız plastik saksının kenarlarına kızgın tornavida ile delikler açın ve alttaki deliklerin sayısını arttırın. Saksının içine dip kısma önce bir iki santim yüksekliğinde ponza taşı veya mangal kömürü parçaları ya da mıcır yayın. Sonra uygun bir karışım ile doldurarak orkidenizi dikin.

Toprak karışımı

Sırf çam kabukları ya da sırf sphagnum yosunu Cattleyalara elverişli değil, risklidir. Çünkü hem suyu fazla emer hem kökler arasındaki hava sirkülasyonunu engellerler. Ve bu da katleya köklerinin dış tabakasını çürütür. Bunlar kontrollü şartlara sahip seralarda zararlı olmuyor ama ev ortamlarında hiç tavsiye etmem. Suyu fazla tutmayan, çok fazla havadar ve aynı zamanda fazla boşluklu olmayacak bir karışım yapmak lazım. Ayrıca çam kabukları fazla geniş ise makasla keserek kuru nohut kadar parçalara ayırmalısınız. Şu maddelerden bulabileceklerinizi bulun ve güzel bir karışım yapın:

-Orkideler için satılan çam kabukları.
-Mangal kömürü parçaları. Gerçi bunun tarım amaçlısı gerekli ama Türkiye’de yapıyorlar mı bilmiyorum. Önemli değil. Suda iki gün bekletin, sonra güzelce yıkayın ve iyice kuruttuktan sonra kullanın. Leonardit kırpıntıları kullanacaksanız aynı işlemden geçirin.
-Ponza taşı.
-Yaşadığınız yerde palmiye ağaçları varsa ve gövdeleri kıl gibi liflerle kaplı ise o lifler de çok iyi işe yarar. Bir miktar alarak makasla kısa kısa kesip doğrayın.

Yukarıdaki maddelerin hepsini bulursanız her birinden eşit ölçülerde karışım yapın. Bazılarını bulduysanız şu ölçülere göre düşünün: 5 ölçü çam kabukları + 2 ölçü mangal kömürü parçaları.. Ya da eşit oranlarda çam kabukları ile ponza taşı.. Eğer palmiye lifleri bulursanız eşit miktar mangal kömürüyle karıştırıp kullanabilirsiniz. İdeal bir karışım olur.

Saksı ve toprak değiştirme

Her iki yılda veya en geç her üç yılda bir, çiçekler solduktan hemen sonra yapın. Tabii önceden yeni toprak karışımını ve yeni saksısını eksiksiz ayarlamalısınız. Yeni saksının büyüklüğü sadece köklerin rahatça sığacağı kadar olmalı. Gereğinden daha büyük olması hiç iyi olmaz. Söktüğünüzde inceleyin: kökler sıkı bir yumak oluşturmuşsa az farkla büyük bir saksı gerekir. Değilse yine aynı ebatta saksı kullanın.

Değiştirme esnasında bitki su kaybına uğramış olmamalıdır. Kökler yumuşamış ve incelmiş olmamalı ki değiştirme çalışmalarında kopmalar olmasın. Yani son sulamadan sonra toprak iyice kuruduğu zaman daha fazla beklemeden saksıdan çıkarın. Sonra kökler ve toprağı kalıp gibi hiç dağıtmadan su dolu bir kap içine koyup yarım saat bekletin. Sonra birkaç defa suya daldırıp çıkararak köklerin arasındaki eski toprağının ayrılmasını ve köklerin çözülmesini sağlayın.

Köklerin topraktan ayrılması için elinizle fazla zorlamayın. Özellikle de köklerin sıkıca yapışmış olduğu parçacıkları sakın ayırmayın. Çünkü bunlar sayesinde yeni saksısında yeni toprağında hiçbir şey olmamış gibi hayatına devam edecektir. Kökleri dikkatle inceleyin. Ölü ve çürük olanları keskin makasla dipten kesin. Çünkü Cattleya kökleri çok uzun ömürlü değildir. Toprak değiştirirken pekçok ölü köklerle karşılaşacaksınız. Eğer canlı kökler aşırı çoklukta ise en sağlıksız görünenleri en dipten kesin. Köklerde kısaltma yapmayın. Ya dipten kesin ya da hiç kesmeyin.

Ayrıca dallar ve yapraklar arasında kupkuru hale gelmiş parçaları, kurumuş veya kurumaya yüz tutmuş yaprakları temizleyin.

Saksının içine dibine 1-2cm yüksekliğinde ponza taşı veya mangal kömürü parçacıkları döşeyin. Onun üzerine karışım toprağından biraz yayın. Orkidenizi saksının içinde sanki toprakta nasıl kökleri yayılmış gibi hayal ederek o şekilde yerleştirip bir elinizle tutarken diğer elinizle kökler arasından karışım toprağı yavaş yavaş yerleştirin. Hazırladığınız yeni karışım önceden hafifçe nemli olsun (kupkuru değil, fazla ıslak da değil). Buna göre saksı-toprak değişimi yaptıktan sonra Cattleya orkidenizi birkaç gün hiç sulamayın. Ancak daha ilk günde bile olsa tamamen kurursa sulayabilirsiniz.

Ev usulü üretim

Önce tekrar belirteyim burada konu evlerde orkide yetiştiren meraklılara yöneliktir. Ticari seri üretimini yapmak bizim harcımız değil. Cattleya orkidenizi çoğaltmaya ne kadar hevesli olursanız olun sakın acele etmeyin. En az 7 tane yalancı soğan veya kamış benzeri peş peşe gövdeleri olması şart. Yukarıda anlattığım toprak değiştirme işlemlerini yaparken aynı zamanda çoğaltmaya da girişebilirsiniz.

Rizom uzama ucuna sahip en yeni 4 parçasına hiç dokunmayın -bu kısım bir bütün olarak kalmalıdır. Daha eskileri en az üçer gövdeli olarak (tek tek değil birbirlerine bağlantılı halde) alkolle silinmiş bir bıçakla yaralamadan kesip ayırın.

Grup grup ayrılmış yalancısoğanlar

Fazlaca çoğalmış Cattleya’larda bazen tek veya ikili ve ana gruptan iyice ayrılmış, kendi kök sistemini geliştirmiş gövdeler olabiliyor. Onları o şekilde kesip ayırmanızda sakınca yok. Yukarıda anlattığım gibi saksılara dikin. İkliminiz uygunsa (havası Mardin’deki gibi aşırı kuru değilse) yaza doğru gece ısısı 12C derecenin altına düşmediği zamanlar başladığından itibaren dışarıda açık havada tutar ve bakımını doğru yaparsanız hızlıca köklenme ve gelişim gösterirler.

Kaynaklar

The Ecological Habitat of Cattleyas — American Orchid Society
Cattleya Orchids — Encyclopedia of Life
Repotting Cattleya — Missouri Botanical Garden