Fıstık çamı Pinus pinea yetiştirme, bakım bilgileri

Fıstık çamı Çamgiller (Pinaceae) familyasından 10m – 25m arasında büyüyen, kışın yaprak dökmeyen bir ağaçtır. Tam yetişkin bir ağaç ortalama 8 metre çapı olan bir alana tek başına gölge sağlar. Bilimsel adı Pinus pinea‘dır.

İngilizcede en yaygın adı stone pine (taş çamı). Başka ülkelerde başta şemsiye çamı olmak üzere çeşitli yöresel adları var. Türkiye’de sadece fıstık çamı deriz. Ana vatanı Avrupa’nın güneyi, Anadolu, kısaca Akdeniz çevresidir. En fazla fıstık çamı ormanlarına sahip olma bakımından İspanya ve Portekiz’den sonra Türkiye üçüncü sıradadır.

Fıstık çamı ağacı

Fıstık çamı

Küçük fidanlarının yaprakları 1cm-4cm gibi kısa ve mavimsi, grimsi yeşil renkte olur. Genellikle 5-6 yaşına kadar böyle devam eder. Yetişkin fıstık çamlarının yaprakları normal yeşildir. Uzunlukları da 8cm ile 20cm arasında değişir.

Kozalaklarından çıkarılan fıstıklarının kullanımı tarih öncesi çağlardan beri devam etmektedir (1). Bizim halkımız arasında zeytinyağlı dolmada ve irmik helvasında çam fıstığı kullanmak adet olmuştur.

Süs ağacı olarak da yaygınca yetiştirilen fıstık çamı Akdeniz iklimi ve tuzlu toprak uyumlusu bir ağaçtır. Denize çok yakın yerlerde sorunsuz yetişir. Kış soğuklarına -10C dereceye kadar iyi dayanır. Biraz daha fazla soğukta duruma göre tüm yapraklarını kaybetme, ince dallarının kuruması gibi zararlara uğrama riski yüksektir. Kışın -18C dereceye kadar soğuk olan bölgelerde donup ölme riskine karşı dondurucu rüzgarları direkt almayan cephelere dikmeli ve fidanları ilk 3-4 yıl boyunca kışları hasır vb şeylerle sararak şiddetli dondan korumalısınız.

Bir fıstık çamı fidanının kozalak vermeye başlama olgunluk yaşı 8 yıl ile 20 yıl arasında değişir. Gelişmişlik özelliğine göre değişiyor. Genç fidanlar ilk 5 yılında dikkatli bir bakım sayesinde çok iyi ve hızlı gelişim gösterirse 8 veya 9 yaşında kozalak verimi başlar. ilk yılki kozalak sayısı bir elin parmaklarını geçmez.

Çiçeklenme ilkbahar aylarında olur. Aynı ağaç üzerinde erkek ve dişi çiçekler ayrı ayrıdır. Polenleşme (tohum oluşumunun başlaması için gereken tozlaşma) rüzgarın erkek çiçeklerdeki polenleri dişi çiçeklere ulaştırmasıyla mümkün olur. (2)

Kozalaklardan fıstıklar nasıl çıkarılır?

Bir kozalağın olgunlaşmasının tamamlanması ilk çiçek halden gelişip hasata kadar 36 ay sürer (3 yıl). Fıstıkların olgunlaşması için mutlaka kozalakların ağaç üzerinde kalması gerekiyor. Üç yılda tam olgun hale gelirler. Kozalaklar kurumuş, kahverengine dönmüştür. Kozalakların üstünde diş diş açılmalar başlamadan acilen hasat etmek lazım. Yoksa içlerindeki çekirdekler dökülüp zayi olur. Çekirdek kapalı Antep fıstığına benzer. Çok sert kabuğun içinden çıkan fıstık ayrıca kolay soyulur bir kılıfla kaplıdır.

Kozalak hasatı zamanı kasım-şubat arasıdır. İşçiler kozalakları ağaçlara tırmanarak uçlarına kesici alet takılı uzun sopalarla tek tek düşürürler. Bu iş tehlikelidir. Küçük bir dikkatsizlikte ağaçtan düşme riski her an mevcut. Sonra kozalaklar depolanır ve yaz sıcakları tam bastırdığı zaman güneş altında bekletilir. Böylece dişleri kendiliğinden açılır ve içlerindeki çekirdekler dışarı dökülür. Boş kalan kozalaklar iyi bir yakacak maddesidir. Çam fıstığı elde etme işi daha bitmedi. Yani henüz taş gibi sert kabuklu çekirdek halindeler. Sert kabukları kırma işi ayrıca gerekiyor. En son iş ise fıstıkları yumuşak iç kabuklarından soymaktır.

Tohumdan fıstık çamı yetiştirmek

Tam olgun çekirdeklerini kış aylarında yeni hasat edilen kozalaklardan alın. Bunların embriyoları yüzde yüz canlıdır ve çimlenmeleri de uzun sürmez. Birçok bilgi kaynağında fıstık çamı tohumlarının çimlenmesinin kış üşüme sürecine bağlı olduğu belirtilmiş. 3hafta diyen var, 3 ay diyen var. Fakat yanlış bilgi. Kış üşümesi süreci bu türün tohumlarında gerekmez. Siz yine de tohumları ekmede gecikmeyin. Kış sonunda ya da ilkbaharın ilk çok serin günlerinde ekin.

Önce çekirdeği kırıp içindeki fıstığı alın. Fıstığın soyulabilen bir kabuğu daha var ama dokunmayın. Öylece ekeceksiniz.

Toprak gübresiz, süzekliği yüksek, havadar olmalıdır. En az 12cm derinliği olan viyollere tohumları tek tek yani bir viyol içine bir tohum gelecek şekilde, en fazla 1cm derine gömerek ekin ve sulayın. Sürekli açık havada tutun.

Mini fidanların bakımı

Tohumlar çimlenene kadar sık sık, çimlendikten sora toprak yüzeyinde kuruma gördükçe sulayın. Fideler çimlenmeye başlar başlamaz sürekli hava akımları ve güçlü ışık lazım. Direkt güneş sabah ya da akşam gelmelidir. Öğle saatlerinin direkt güneşi iyi olmaz. Esintisiz ve havası fazla nemli yerlerde fideler mantar hastalıklarından çürüyüp ölebilir. 7/24 yoğun hava hareketleri sağlamanız mümkün değilse, kapalı yerde tutuyorsanız düşük dozajda Topas gibi bir mantar hastalığı ilacı fısfıslamanız gerekir. Veya sulamaları sadece toprak yüzeyinde önemli bir kuruma gördükçe ve sadece sabah – öğle arasında yaparsanız hastalık risklerini azaltırsınız. Özellikle ilk üç ay boyunca bu tedbirlere büyük önem verin.

Küçük fidanlar 1 yaşına gelinceye kadar direkt güneşten büyük ölçüde korunmalı ancak çok güçlü ışık olan yerde tutulmalıdır. İlk kış mevsiminde donmaktan korumalısınız. Çünkü küçük saksılarda körpe fideler hafif don olaylarına bile pek dayanıklı değildir.

Yaklaşık 1 yaşına gelmiş ve henüz çok küçük olan fıstık çamı fidanlarını kış sonunda ya esas yerlerine ya da daha büyük, daha derin (en az 25cm derinlik) saksılara dikmeniz gerekiyor. Viyolden toprak hiç dağılmadan dikkatlice çıkarın. Toprak kuru olursa hemen dağılır. Köklerin açığa çıkması hiç iyi olmaz. Önce sulamalı ve ertesi gün viyolden çıkarıp yeni yerine dikmelisiniz. Yerini ve toprağını severlerse şaşırtıcı bir hızla büyürler.

Fıstık çamı fidanı bahçeye nasıl dikilmelidir?

Siz diktikten sonra ilkin güçlü bir gelişim göstermeleri lazım. Zira kötü başlayan gelişme iyi sonuç vermez. Bunun için hem fidanı dikeceğiniz yerin konumu hem de oradaki toprağın niteliği uygun olmak zorundadır.

Zamanı da önemli. Sonbahar ortasından kış sonuna kadarki dönem fıstık çamı dikmek için en iyi zamandır.

Kökleri açıkta fidan almanızı tavsiye etmem. Tutmaları hemen hemen imkansız gibi zordur. Tüplü fıstık çamı fidanı almalısınız.

Yer seçimini dikkatle hesaplayın

Her şeyden önce tehlikesinden söz etmek lazım. Arabaların park edileceği yerleri ve insanların geçtiği yol kenarlarını tercih etmeyin. Fıstık çamı yetişkin bir ağaç olduğu zaman (muhtemelen 15 yıl sonradan itibaren) kocaman kozalaklarının düşmesi, kuvvetli rüzgarlarda bir kısım dallarının kopup düşmesi sık görülen vakalardır. Evimin yakınlarında bir caddede bulunan koskocaman bir fıstık çamı ağacı var. Ana gövdesinin 5 metre kadar yukarısında bulunan en alt yan dallarının hemen altına sera tülüne benzeyen güçlü bir ağ germişler. Gelen geçen bunu niçin yaptıklarını merak ediyor. Sebebi işte bu tehlikeleridir. İyi ve etkili bir tedbir.

Evinizin hemen yanına dikmemenizde de yarar var. Çünkü ilkbaharda çok fazla polen yayar ve fazla rahatsız edici olur. Ayrıca dibine sürekli yaprak döker. Temizlemekle başa çıkamazsınız.

Günde en az 5 saat tam direkt güneş alan bir yer seçin. Birden fazla sayıda fidan dikmek istiyorsanız 20-30 yıl sonraki gelişmiş hallerini düşünerek aralarında en az 8m mesafe bırakmalısınız. 10m hatta 12m mesafe daha iyidir.

Toprak fazla derinliğe sahipse fıstık çamı burada güzel gelişir ve serpilir. Çünkü köklerini derinlere göndermeyi seviyor. Toprağın niteliği ağır killi ve/veya beyaz toprak ise ilk gelişime hiç uygun değil. En az yarım metre küp hacminde bir çukur açın ve içine uygun toprak doldurun. Doğal kara toprak + torf veya maki süprüntüsü + leonardit + çok az miktar yanmış gübre karışımı ya da benzeri karışım yapabilirsiniz. En önemli ihtiyaçlar toprağın iyi süzek olması, su tutuculuğunun orta derece olması ve pH derecesinin 7.5’ten fazla olmamasıdır.

Fidanı bu toprağa dikince bol bol su dökün. Bundan itibaren 2 yıl boyunca yaz aylarında su sıkıntısı çektirmeyin. Fakat gereğinden fazla sık sık sulamayın. Ölçüsü toprağın iyice kurumasıdır. Sürekli fazla ıslak kalan topraklarda fıstık çamı fidanlarının hassas kökleri hastalıklara kapılır ve çürür.

Budama ve diğer bakım işleri

Fıstık çamı fidanı boyca büyüdükçe en alt dalları kuruyacaktır. Sağlıklı dalları budamak gibi bir şey yapmanız gerekmiyor. Zaten ilk 5 yılında budamalar zarar verir. Ancak kurumaya yüz tutmuş en alt dalları düzgünce, ana gövdeyi hiç yaralamadan kesmelisiniz.

Budama zamanı tam Akdeniz iklimi olan yerlerde aralık, ocak ve şubat ayları, diğer yerlerde yaz ortasından sonbahar ortasına kadardır.

Amacınız fıstık satışından para kazanmak ise fidanlar 6. yılına geldikten itibaren iki yılda bir en alttaki dalları kurumalarını beklemeden budayın. Ama budamada fazla ileri gitmeyin. Tepede bol bol yan dalları olması ağacın gücü ve sağlığı için önem taşır. Bu budamalarla ağaç kendisini olgun hisseder ve biraz da daha fazla boya gitmeye meyilli olur. Bütün bunlar ise kozalak verimine yarar. Normalde 14-15 yaşında kozalak vermeye başlayacaksa 10 yaşında hatta 8-9 yaşlarında başlar.

Tam olgun (en az 20 yaşında) ağaçlarda budama ise yeni gelişen dalları gözlemlemek, yanlış yerdekileri budamak.. Yanlış yer yani diğer dallarla sıkıca bitişik olma, birbirlerini gölgede bırakma ve hasat işlerinde zorluk çıkarma gibi. Ve ayrıca bu yeni gelişen dallar yeterince güçlendiğinde güçten düşmek üzere olan eskileri budamak şeklinde sürekli dikkatle bilinçli budamalar yapmak gerekiyor. Bu budamalar kozalak verimini arttırır (3). En azından ağacınızda verim düşüşü olmaz. Ama eğer amacınız çam fıstığı satmak değilse ağacı kendi haline bırakın. Nasılsa size fazlasıyla yetecek kadar fıstık verecektir, burası kesindir.

Küçük fidanlarda lider dal

İlk yıllarında dimdik yukarı giden lider dala dikkat edin. Sadece bir tane lider dal olmalıdır. Yani eğer iki lider dal gelişiyorsa daha güçsüz gibi görüneni dikkatlice kesmelisiniz. İki lider dal olması tehlikelidir. Çünkü iki lider dal zamanla iki ana gövde oluşumu demektir. Böyle bir fıstık çamı ağacı büyüdüğünde kuvvetli rüzgar gibi etkenlerle ana gövdesinin orta yerinden yarılması riski taşır. Gövdelerde biri hatta her ikisi kopup düşer. Ağaç mahvolur. Yılların emekleri boşa gider.

Sulama, gübreleme işleri

Sulama genç fidanlar için önemlidir. Özellikle kış sonundan yaz ortasına kadarki dönem gelişme dönemi olduğundan bu süre içinde toprağının uzun süre kupkuru kalmamasını sağlarsanız koca bir ağaç olması gecikmez. Tohumdan, sıfırdan başlayan bir fidan 5 yılda 4m kadar güzel bir ağaç olur.

Gübreleme aslında istemez. Fıstık çamı zayıf topraklarda hızlı ve güçlü gelişim gösteren ilginç bir özelliğe sahiptir. Zaten araştırırsanız hiç kimse gübrelemekten bahsetmiyor. Ama bana sorarsanız yeterince büyüyene kadar gelişime kuvvet ve hız kazandırmak için işe yarar. Sonbahar sonu – kış sonu arasında çok az miktarda gübre verin. Fidanın tam dibinden değil, çok küçük fidanlara yarım metre uzağından, daha büyüklere de buna göre daha uzaktan toprağı fidanın çevresinde çapalayarak az miktarda gübreyi serpiştirin ve iyice sulayın. Yanmış koyun gübresi iyidir. Suni gübrelerden ise genel kullanım gübresi uygundur. İki yılda bir yapsanız bile faydası tam olacaktır. Gübrenin fazlası ve azot ağırlıklı gübre kof gelişimlere yol açar. Fıstık çamı dalları zaten gevrek yapılıyken bir de bu tip gelişim olursa iyice büyümüş ağırlaşmış dallar rüzgarlarda kolayca dibinden kırılır. Dalın kendisinin kırılması bir yana, ağaç zarar görür.

Sulama ve gübrelemeye fidanın ilk 5 yılında çok önem verin. Bu yıllarda ayrıca dibinde ve çevresinde ot gelişmemesi hem de toprağın serin kalması ve çabuk su kaybetmemesi için fidanının dip ve çevresine ağaç kabuklarından malç yaymanız çok faydalı olacaktır. Bütün bunlar hızlı gelişim sağlar. İlk beş yıl özenle yapmalısınız. Zira sonraki yıllarda gelişimi yavaşlar ve artık hızlandıramazsınız. İlk yıllarında ne kadar güzel gelişirse o kadar iyi.

* * *

Fıstık çamı fidanı üretimi yukarıda yazdığım gibi sadece tohumları iledir.

Kaynaklar

Stone pine – Wikipedia
Pinus pinea – pfaf.org
Fıstık Çamı Yetiştiriciliği – ToprakBilgi
Fotoğraf: Architectural Plants

'Fıstık çamı Pinus pinea yetiştirme, bakım bilgileri' hakkında sorular, açıklamalar

  1. Lamb dedi ki:

    Çam tohumu çimlendirirken çökerten (mantar) hastalığı oluyor. Bunun için ne yapmalıyız? İbrelilerde suni gübre illa ki şart mıdır? Dikim harcında birkaç avuç koyun gübresi yeterli olmaz mı? Cidden bıktım yok şunu 15X3 kullan, yok budamadan sonra azotlu gübre ver şuraya at, yok bunu şunla karıştır. Kimyasal gübre karışımı yapıp ibrelilere vermemi söyleyen bile oldu. Bahçeme dikeceğim. Ticari bir kar amacım yok. Kimyasala gerek yoktur diye düşünüyorum sonuna kadar. Sizce haklı mıyım? En erken zamanda tohumlarını toplamak istiyorum. Şu an uygun mudur?
    ***
    Temiz ve süzek toprak kullanır, sürekli açık havada tutarsanız mantar hastalığı filan olmaz. Korkmayın. Hiçbir şeyden anlamayan birçok insanın bahçesinde tohumdan kolayca fıstık çamı yetiştirdiğine şahit oldum. Tohumdan kolayca çimlenip hızlı büyüyen bir bitkidir. Aslında hiç gübre istemez ama yukarıda verdiğim bilgilerdeki gibi yapmanız iyi olur. Sadece ilk aşamada hiçbir gübre kullanmayın. Tohumunu yazı içinde anlattığım gibi kozalaktan ve sert kabuğundan çıkarıp ekmelisiniz. Kış sonu veya ilkbaharın ilk günleri en uygun zamandır.

  2. Sıfıka, Balıkesir dedi ki:

    Fıstık çamını tipinden yaprağından nasıl tanırız? Bir kaç yıl önce tarımdan çam dağıtılmış kardeşimde alıp babamların bahçeye getirmiş. Gelişi güzel boş bir alana diktiler.Etrafı bir sürü ceviz ağacı dolu. Ben ki bu acemiliğimle yerinin uygun olmadığını söyledim ama önemsemediler. İster yaşasın ister ölsün yani. Gümüşhanede dağ bayır hep çam olduğu için bahçelere ayrıyeten çam dikip yer işgal etmezler.Meyve vermeyen ağacın bahçede işi ne onlara göre.Halbuki ibrelilerin her biri ayrı bir dünya benim için. O ağaç fıstık çamı olabilir mi acaba diye hep düşünmüşümdür. Nasıl tanıyabilirim ayırt edici bir özelliği var mı?
    ***
    Yukarıda yazı içinde biraz tarif vermiştim. Bir de çok yakın akrabaları var ki ayırt etmek belki çok fazla ustalaşmış kişilerin işidir. Yani işiniz zor. Ama sizinki, eğer babanıza fıstık çamı demişlerse garanti fıstık çamıdır (çünkü özel günlerde ve özel etkinliklerde dağıtılanlarda yalan olduğunu hiç görmedim duymadım). Öyle bir şey dememişlerse değildir.

  3. Süreyya, İstanbul dedi ki:

    Balkonda fıstık çamı var üzeri beyaz beyaz olmuş ne yapabilirim?
    ***
    Fıstık çamı asla, kesinlikle saksı bitkisi olamaz. Yapacağınız en iyi şey bir bahçeye dikmek olur.

  4. Engin, İstanbul dedi ki:

    Gözlemlediğim kadarıyla neredeyse bütün fıstıkçamları gövde bakımından eğri buğrü, ama başka asli ağaçlar hep düz gövdeliler bunun nedeni nedir?
    ***
    Eğri büğrülükle neyi kastediyorsunuz hiç anlamadım. Yazının üst tarafındaki örnek fotoğrafa bakın. Fıstık çamlarının tipik görünümleri öyle. Hatta onlardan kat kat büyük, bir hayli devleşmiş olanları da var. TRT belgesel kanalında sırf fıstık çamı ile ilgili bir program vardı (Aydın ili içinde sahipli arazilerde devasa boyutlardaki ağaçlardan ticari amaçla kozalak topluyorlar, kozalaklardan fıstıkları ayıklıyorlar vesaire). Tekrar tekrar gösterdikleri için günün birinde o programa rastlayabilirsiniz ve ağaçların bir de devasa hallerini görürsünüz.

  5. Erhan H. -Balıkesir dedi ki:

    1984 yılında babam tarafından ekilmiş tam 40 yaşında 100 kadar fıstık çamımız var. Babam dahil aile ve çevremizde bakımıyla alakalı en ufak bilgisi olan yok maalesef. Ağaçlar çok az verime sahip. Hiçbir zaman iyi verimli olmadılar. Yani bazısı bir iki veriyor, bazısı hiç vermiyor. Beş kozalak veren de var ama yaşına ve boyuna göre verim sıfır diyebilirim. Bu verimi arttıracak normale döndürecek bir bakım şekli var mı? Bu arada ağaçlar genel görünüş bakımından gayet sağlıklı duruyor.
    ***
    Gelişimlerinde hiçbir sorun yoksa, sadece şu ihtimaller üzerine tahminde bulunabilirim: 1- çiçeklenme zamanında tesadüfen o günlerde dondurucu soğukların hüküm sürmesi. Çok yüksek rakım yerlerde böylesi problemler olabilir. 2- Ağaçların belirli bir sırayla dikilmiş olmaları ve rüzgarın polenleşme olacağı günlerde daima aynı yönden eserek polenlerin dişi çiçeklere ulaşmasına engel olması. 3- kozalak oluşumunu daha ilk anda çürüten bir mantar hastalığı veya bir tür parazit.. Başka tahminim yok. İsterseniz bölgenizde en yakın bir ziraat ofisine giderek onlara danışın.

  6. Ekrem, Çanakkale dedi ki:

    Orman müdürlüğü Lapseki köylerinde yüzlerce hektar araziye camfistigi dikmiş projeli dikim. fakat verim yok. on yili geçmiş dikimler. verim için ne yapılmalı?
    ***
    10 yıl fıstık çamı için hiçbir şey değil. ağaçların bulundukları yerin iklim şartlarına ve toprak özelliğine göre ne kadar büyüdükleri önemli. Genelde, süper hızlı gelişimlerde 8 yıldan sonra kozalak verimi başlar. Ama çoğunlukla 10 yıldan önce gerçekleşmiyor. Ve ayrıca ilk yıllarda tek tük kozalak olur (hatta bir ağaçta ya bir ya iki kozalak). Verimin artması için ağaçların en az 20 yaşına gelmiş olmaları şart. 20 yıl geçtikten sonra her yıl kozalak sayısı artacaktır.


Sorunuzu / Yorumunuzu Aşağıya Yazabilirsiniz.

Lütfen sorunuzu konu ile ilgili sayfaya yazmaya gayret edin.

Ön Adınızı ve şehrinizi yazın:

Sorunuzu/Yorumunuzu yazın: