Fıstık çamı Pinus pinea yetiştirme, bakım bilgileri

İngilizcede en yaygın adı stone pine (taş çamı). Başka ülkelerde başta şemsiye çamı olmak üzere çeşitli yöresel adları var. Türkiye’de sadece fıstık çamı deriz. Ana vatanı Avrupa’nın güneyi, Anadolu, kısaca Akdeniz çevresidir. En fazla fıstık çamı ormanlarına sahip olma bakımından İspanya ve Portekiz’den sonra Türkiye üçüncü sıradadır.

Küçük fidanlarının yaprakları 1cm-4cm gibi kısa ve mavimsi, grimsi yeşil renkte olur. Genellikle 5-6 yaşına kadar böyle devam eder. Yetişkin fıstık çamlarının yaprakları normal yeşildir. Uzunlukları da 8cm ile 20cm arasında değişir.

Kozalaklarından çıkarılan fıstıklarının kullanımı tarih öncesi çağlardan beri devam etmektedir (1). Bizim halkımız arasında zeytinyağlı dolmada ve irmik helvasında çam fıstığı kullanmak adet olmuştur.

Süs ağacı olarak da yaygınca yetiştirilen fıstık çamı Akdeniz iklimi ve tuzlu toprak uyumlusu bir ağaçtır. Denize çok yakın yerlerde sorunsuz yetişir. Kış soğuklarına -10C dereceye kadar iyi dayanır. Biraz daha fazla soğukta duruma göre tüm yapraklarını kaybetme, ince dallarının kuruması gibi zararlara uğrama riski yüksektir. Kışın -18C dereceye kadar soğuk olan bölgelerde donup ölme riskine karşı dondurucu rüzgarları direkt almayan cephelere dikmeli ve fidanları ilk 3-4 yıl boyunca kışları hasır vb şeylerle sararak şiddetli dondan korumalısınız.

Bir fıstık çamı fidanının kozalak vermeye başlama olgunluk yaşı 8 yıl ile 20 yıl arasında değişir. Gelişmişlik özelliğine göre değişiyor. Genç fidanlar ilk 5 yılında dikkatli bir bakım sayesinde çok iyi ve hızlı gelişim gösterirse 8 veya 9 yaşında kozalak verimi başlar. ilk yılki kozalak sayısı bir elin parmaklarını geçmez.

Çiçeklenme ilkbahar aylarında olur. Aynı ağaç üzerinde erkek ve dişi çiçekler ayrı ayrıdır. Polenleşme (tohum oluşumunun başlaması için gereken tozlaşma) rüzgarın erkek çiçeklerdeki polenleri dişi çiçeklere ulaştırmasıyla mümkün olur. (2)

Kozalaklardan fıstıklar nasıl çıkarılır?

Bir kozalağın olgunlaşmasının tamamlanması ilk çiçek halden gelişip hasata kadar 36 ay sürer (3 yıl). Fıstıkların olgunlaşması için mutlaka kozalakların ağaç üzerinde kalması gerekiyor. Üç yılda tam olgun hale gelirler. Kozalaklar kurumuş, kahverengine dönmüştür. Kozalakların üstünde diş diş açılmalar başlamadan acilen hasat etmek lazım. Yoksa içlerindeki çekirdekler dökülüp zayi olur. Çekirdek kapalı Antep fıstığına benzer. Çok sert kabuğun içinden çıkan fıstık ayrıca kolay soyulur bir kılıfla kaplıdır.

Kozalak hasatı zamanı kasım-şubat arasıdır. İşçiler kozalakları ağaçlara tırmanarak uçlarına kesici alet takılı uzun sopalarla tek tek düşürürler. Bu iş tehlikelidir. Küçük bir dikkatsizlikte ağaçtan düşme riski her an mevcut. Sonra kozalaklar depolanır ve yaz sıcakları tam bastırdığı zaman güneş altında bekletilir. Böylece dişleri kendiliğinden açılır ve içlerindeki çekirdekler dışarı dökülür. Boş kalan kozalaklar iyi bir yakacak maddesidir. Çam fıstığı elde etme işi daha bitmedi. Yani henüz taş gibi sert kabuklu çekirdek halindeler. Sert kabukları kırma işi ayrıca gerekiyor. En son iş ise fıstıkları yumuşak iç kabuklarından soymaktır.

Tohumdan fıstık çamı yetiştirmek

Tam olgun çekirdeklerini kış aylarında yeni hasat edilen kozalaklardan alın. Bunların embriyoları yüzde yüz canlıdır ve çimlenmeleri de uzun sürmez. Birçok bilgi kaynağında fıstık çamı tohumlarının çimlenmesinin kış üşüme sürecine bağlı olduğu belirtilmiş. 3hafta diyen var, 3 ay diyen var. Fakat yanlış bilgi. Kış üşümesi süreci bu türün tohumlarında gerekmez. Siz yine de tohumları ekmede gecikmeyin. Kış sonunda ya da ilkbaharın ilk çok serin günlerinde ekin.

Önce çekirdeği kırıp içindeki fıstığı alın. Fıstığın soyulabilen bir kabuğu daha var ama dokunmayın. Öylece ekeceksiniz.

Toprak gübresiz, süzekliği yüksek, havadar olmalıdır. En az 12cm derinliği olan viyollere tohumları tek tek yani bir viyol içine bir tohum gelecek şekilde, en fazla 1cm derine gömerek ekin ve sulayın. Sürekli açık havada tutun.

Mini fidanların bakımı

Tohumlar çimlenene kadar sık sık, çimlendikten sora toprak yüzeyinde kuruma gördükçe sulayın. Fideler çimlenmeye başlar başlamaz sürekli hava akımları ve güçlü ışık lazım. Direkt güneş sabah ya da akşam gelmelidir. Öğle saatlerinin direkt güneşi iyi olmaz. Esintisiz ve havası fazla nemli yerlerde fideler mantar hastalıklarından çürüyüp ölebilir. 7/24 yoğun hava hareketleri sağlamanız mümkün değilse, kapalı yerde tutuyorsanız düşük dozajda Topas gibi bir mantar hastalığı ilacı fısfıslamanız gerekir. Veya sulamaları sadece toprak yüzeyinde önemli bir kuruma gördükçe ve sadece sabah – öğle arasında yaparsanız hastalık risklerini azaltırsınız. Özellikle ilk üç ay boyunca bu tedbirlere büyük önem verin.

Küçük fidanlar 1 yaşına gelinceye kadar direkt güneşten büyük ölçüde korunmalı ancak çok güçlü ışık olan yerde tutulmalıdır. İlk kış mevsiminde donmaktan korumalısınız. Çünkü küçük saksılarda körpe fideler hafif don olaylarına bile pek dayanıklı değildir.

Yaklaşık 1 yaşına gelmiş ve henüz çok küçük olan fıstık çamı fidanlarını kış sonunda ya esas yerlerine ya da daha büyük, daha derin (en az 25cm derinlik) saksılara dikmeniz gerekiyor. Viyolden toprak hiç dağılmadan dikkatlice çıkarın. Toprak kuru olursa hemen dağılır. Köklerin açığa çıkması hiç iyi olmaz. Önce sulamalı ve ertesi gün viyolden çıkarıp yeni yerine dikmelisiniz. Yerini ve toprağını severlerse şaşırtıcı bir hızla büyürler.

Fıstık çamı fidanı bahçeye nasıl dikilmelidir?

Siz diktikten sonra ilkin güçlü bir gelişim göstermeleri lazım. Zira kötü başlayan gelişme iyi sonuç vermez. Bunun için hem fidanı dikeceğiniz yerin konumu hem de oradaki toprağın niteliği uygun olmak zorundadır.

Zamanı da önemli. Sonbahar ortasından kış sonuna kadarki dönem fıstık çamı dikmek için en iyi zamandır.

Kökleri açıkta fidan almanızı tavsiye etmem. Tutmaları hemen hemen imkansız gibi zordur. Tüplü fıstık çamı fidanı almalısınız.

Yer seçimini dikkatle hesaplayın

Her şeyden önce tehlikesinden söz etmek lazım. Arabaların park edileceği yerleri ve insanların geçtiği yol kenarlarını tercih etmeyin. Fıstık çamı yetişkin bir ağaç olduğu zaman (muhtemelen 15 yıl sonradan itibaren) kocaman kozalaklarının düşmesi, kuvvetli rüzgarlarda bir kısım dallarının kopup düşmesi sık görülen vakalardır. Evimin yakınlarında bir caddede bulunan koskocaman bir fıstık çamı ağacı var. Ana gövdesinin 5 metre kadar yukarısında bulunan en alt yan dallarının hemen altına sera tülüne benzeyen güçlü bir ağ germişler. Gelen geçen bunu niçin yaptıklarını merak ediyor. Sebebi işte bu tehlikeleridir. İyi ve etkili bir tedbir.

Evinizin hemen yanına dikmemenizde de yarar var. Çünkü ilkbaharda çok fazla polen yayar ve fazla rahatsız edici olur. Ayrıca dibine sürekli yaprak döker. Temizlemekle başa çıkamazsınız.

Günde en az 5 saat tam direkt güneş alan bir yer seçin. Birden fazla sayıda fidan dikmek istiyorsanız 20-30 yıl sonraki gelişmiş hallerini düşünerek aralarında en az 8m mesafe bırakmalısınız. 10m hatta 12m mesafe daha iyidir.

Toprak fazla derinliğe sahipse fıstık çamı burada güzel gelişir ve serpilir. Çünkü köklerini derinlere göndermeyi seviyor. Toprağın niteliği ağır killi ve/veya beyaz toprak ise ilk gelişime hiç uygun değil. En az yarım metre küp hacminde bir çukur açın ve içine uygun toprak doldurun. Doğal kara toprak + torf veya maki süprüntüsü + leonardit + çok az miktar yanmış gübre karışımı ya da benzeri karışım yapabilirsiniz. En önemli ihtiyaçlar toprağın iyi süzek olması, su tutuculuğunun orta derece olması ve pH derecesinin 7.5’ten fazla olmamasıdır.

Fidanı bu toprağa dikince bol bol su dökün. Bundan itibaren 2 yıl boyunca yaz aylarında su sıkıntısı çektirmeyin. Fakat gereğinden fazla sık sık sulamayın. Ölçüsü toprağın iyice kurumasıdır. Sürekli fazla ıslak kalan topraklarda fıstık çamı fidanlarının hassas kökleri hastalıklara kapılır ve çürür.

Budama ve diğer bakım işleri

Fıstık çamı fidanı boyca büyüdükçe en alt dalları kuruyacaktır. Sağlıklı dalları budamak gibi bir şey yapmanız gerekmiyor. Zaten ilk 5 yılında budamalar zarar verir. Ancak kurumaya yüz tutmuş en alt dalları düzgünce, ana gövdeyi hiç yaralamadan kesmelisiniz.

Budama zamanı tam Akdeniz iklimi olan yerlerde aralık, ocak ve şubat ayları, diğer yerlerde yaz ortasından sonbahar ortasına kadardır.

Amacınız fıstık satışından para kazanmak ise fidanlar 6. yılına geldikten itibaren iki yılda bir en alttaki dalları kurumalarını beklemeden budayın. Ama budamada fazla ileri gitmeyin. Tepede bol bol yan dalları olması ağacın gücü ve sağlığı için önem taşır. Bu budamalarla ağaç kendisini olgun hisseder ve biraz da daha fazla boya gitmeye meyilli olur. Bütün bunlar ise kozalak verimine yarar. Normalde 14-15 yaşında kozalak vermeye başlayacaksa 10 yaşında hatta 8-9 yaşlarında başlar.

Tam olgun (en az 20 yaşında) ağaçlarda budama ise yeni gelişen dalları gözlemlemek, yanlış yerdekileri budamak.. Yanlış yer yani diğer dallarla sıkıca bitişik olma, birbirlerini gölgede bırakma ve hasat işlerinde zorluk çıkarma gibi. Ve ayrıca bu yeni gelişen dallar yeterince güçlendiğinde güçten düşmek üzere olan eskileri budamak şeklinde sürekli dikkatle bilinçli budamalar yapmak gerekiyor. Bu budamalar kozalak verimini arttırır (3). En azından ağacınızda verim düşüşü olmaz. Ama eğer amacınız çam fıstığı satmak değilse ağacı kendi haline bırakın. Nasılsa size fazlasıyla yetecek kadar fıstık verecektir, burası kesindir.

Küçük fidanlarda lider dal

İlk yıllarında dimdik yukarı giden lider dala dikkat edin. Sadece bir tane lider dal olmalıdır. Yani eğer iki lider dal gelişiyorsa daha güçsüz gibi görüneni dikkatlice kesmelisiniz. İki lider dal olması tehlikelidir. Çünkü iki lider dal zamanla iki ana gövde oluşumu demektir. Böyle bir fıstık çamı ağacı büyüdüğünde kuvvetli rüzgar gibi etkenlerle ana gövdesinin orta yerinden yarılması riski taşır. Gövdelerde biri hatta her ikisi kopup düşer. Ağaç mahvolur. Yılların emekleri boşa gider.

Sulama, gübreleme işleri

Sulama genç fidanlar için önemlidir. Özellikle kış sonundan yaz ortasına kadarki dönem gelişme dönemi olduğundan bu süre içinde toprağının uzun süre kupkuru kalmamasını sağlarsanız koca bir ağaç olması gecikmez. Tohumdan, sıfırdan başlayan bir fidan 5 yılda 4m kadar güzel bir ağaç olur.

Gübreleme aslında istemez. Fıstık çamı zayıf topraklarda hızlı ve güçlü gelişim gösteren ilginç bir özelliğe sahiptir. Zaten araştırırsanız hiç kimse gübrelemekten bahsetmiyor. Ama bana sorarsanız yeterince büyüyene kadar gelişime kuvvet ve hız kazandırmak için işe yarar. Sonbahar sonu – kış sonu arasında çok az miktarda gübre verin. Fidanın tam dibinden değil, çok küçük fidanlara yarım metre uzağından, daha büyüklere de buna göre daha uzaktan toprağı fidanın çevresinde çapalayarak az miktarda gübreyi serpiştirin ve iyice sulayın. Yanmış koyun gübresi iyidir. Suni gübrelerden ise genel kullanım gübresi uygundur. İki yılda bir yapsanız bile faydası tam olacaktır. Gübrenin fazlası ve azot ağırlıklı gübre kof gelişimlere yol açar. Fıstık çamı dalları zaten gevrek yapılıyken bir de bu tip gelişim olursa iyice büyümüş ağırlaşmış dallar rüzgarlarda kolayca dibinden kırılır. Dalın kendisinin kırılması bir yana, ağaç zarar görür.

Sulama ve gübrelemeye fidanın ilk 5 yılında çok önem verin. Bu yıllarda ayrıca dibinde ve çevresinde ot gelişmemesi hem de toprağın serin kalması ve çabuk su kaybetmemesi için fidanının dip ve çevresine ağaç kabuklarından malç yaymanız çok faydalı olacaktır. Bütün bunlar hızlı gelişim sağlar. İlk beş yıl özenle yapmalısınız. Zira sonraki yıllarda gelişimi yavaşlar ve artık hızlandıramazsınız. İlk yıllarında ne kadar güzel gelişirse o kadar iyi.

* * *

Fıstık çamı fidanı üretimi yukarıda yazdığım gibi sadece tohumları iledir.

Kaynaklar

Stone pine – Wikipedia
Pinus pinea – pfaf.org
Fıstık Çamı Yetiştiriciliği – ToprakBilgi
Fotoğraf: Architectural Plants