Çilek (Fragaria)

Rosaceae (Gülgiller) familyasından Çilek (Fragaria) cinsinin 20’den fazla türü (24 ile 73 arasında) vardır. Fakat çoğu varyete veya alt türlerdendir. Ya da farklı bölgelerde farklı tür gibi hatalı adlandırılmış olanlardır. 16 gerçek has türü bilimsel kabul görmüştür. Ana vatanları kuzey yarım küresinin neredeyse her yeridir.

Islah ve yabani çilek çeşitleri

Çilek cinsinin yukarıda kısaca saydıklarımdan başka insanların yetiştiriciliğinde bazıları tesadüfen oluşmuş olan, bazıları özel çalışmalarla ortaya çıkmış olan hibrit ve kültivarları var. Bir iki doğal türü ve hibritleri çok özel lezzete sahip meyve verdikleri halde bunların ticari yetiştiriciliği nadirdir. Çünkü her araziye her iklime uyumlu olmadıkları gibi verimleri de her yerde tatmin edici değildir. Ticari çilek yetiştiriciliğinde bütün dünyada genellikle Fragaria x ananassa hibriti ve birkaç kültivarı kullanılır.

Yabani çilekler

Bunlardan birkaçı Çilek cinsinden olmadıkları halde aynı familyadandırlar ve büyük benzerlik gösterirler. Yabani çileklerden gösterişli güzelliğe sahip olanları hem meyveleri için hem yer örtücü süs bitkisi olmaları amacıyla bahçelerde yetiştirilir. Fakat meyve amaçlı ticari yetiştiricilikleri yapılmaz.

Çilek bitkisinin özellikleri

Çilek yaprakları bir sap ucunda kenarları dişli olan üçlü yaprakçıklar halindedir. Yaprak sapları yeni gelişenlerde dik durur. En eskiye kadar artan açılarla toprağa yakın olurlar. Kışın ise yapraklar azalmış olarak rozet gibi çevreye dağınık ve toprağa yapışık gibi yakın haldedir.

Çilek bitkilerinde çiçekler genellikle beyaz ve çok açık pembedir. Bazı türlerde pembe olur. Koyu pembe çiçek açan çilek kültivarları da var.

Çileğin yükselmeyen ana gövdesi kısacık ve odunsu yapıdadır. Altta kök kaidesine sahip, üstte yaprak üretici tek merkeze sahip küçük bir yumru gibi kalır. Ama yumru değil gövdedir. Bu gövde çilek türüne göre bazen biraz uzun olur ama dik değil yere yatık vaziyette uzarlar.

Kök yapısı

Fazla killi, süzekliği az toprakta çilekler normal yetişseler de kökler hem toprak yüzeyine yakın kısımda çevreye dağılır hem fazla çoğalmazlar. Bu yetersiz köklenme özelliği çileklerin meyve verimini azaltır. Çilek kökleri süzek toprakta saçaklanarak aşağılara, 30cm kadar derinlere ulaşırlar. Yani toprak süzek olursa kökler hem daha derinlere doğru gidecek, hem daha fazla saçaklanarak daha fazla çoğalacaklardır. Bu da köklerin topraktan daha fazla element ve su bulup almalarını ve dolayısıyla meyve veriminin daha iyi olmasını sağlar.

Fidelerin oluşumu

Çileklerin zamanla dipten filiz vererek kardeşlenme özelliği vardır. Böylece kökten ayırmayla fide sayısını ayırmak mümkündür. Çilek cinsi bitkiler stolon yani toprak yüzeyinde ilerleyen ince sürgünler uzatır. Stolonlar ana çilekten iki metreye kadar uzakta fideler oluşturur ve çilek bitkileri bu yolla çoğalarak çevreye yayılırlar. Ticari çilek fidesi üretiminde de bu doğal özellik kullanılır. Ancak yeni hibrit ve kültivar ortaya çıkarmak için melezlemeler gerekir ve bunun için tohumla üretim yapmak şarttır.

Meyve verimi

Çilek bitkisinin meyve verimi çiçeklerde polenleşme olmasına bağlıdır. Aksi takdirde meyve oluşması mümkün değildir. Çiçekten çiçeğe dolaşan arı ve benzeri böcekler polenleşmeye, dolayısıyla meyve verimine katkıda bulunurlar.

Doğal çilek türlerinde çilek bitkileri dişi, erkek ve hem dişi hem erkek özellikli olarak üç cinsiyettedir. Dişilerinin yakınında erkek çiçek açanlar olmadıkça meyve vermezler. Hem dişi hem erkek olanları ise kendi polenlerinden etkilenmez. Yakınlarında başka bireylerin olması, onlardan polen almaları gerekir ki meyve versinler.

Fragaria x ananassa hibriti ve kültivarlarının üstünlüğü

Bu çeşit çileklerin sabit olarak her bir fidesi hem dişi hem erkek özelliklidir. Dahası, kendi polenleri işe yarar ve meyve oluşturur. Fakat yine de arı ve benzeri böceklerin yardımı olmazsa polenleşme az gerçekleşir ve meyve sayısı da az olur. Her halükârda çilek yetiştiriciliğinde arı vb böceklerin varlığı çok büyük önem taşır.

Bahçede, saksıda çilek yetiştirme

Günde en az 3 saat direkt güneş yeterlidir. Bunun dışında havadarlığı iyi, açıklık yerler çileklerin sağlıklı gelişimi için gereklidir.

İdeal türler, çeşitler

Ticari çilek yetiştiriciliğinde Fragaria x ananassa hibriti ve kültivarları şu üç gruptadır: 1- Sadece ilkbaharda bir defa ürün verenler. 2- Yılda iki-üç defa ürün verenler. 3- Hava sıcaklığı uygun olduğu sürece ilkbahardan sonbahar ortalarına kadar sürekli meyve verenler. Genelde sadece ilkbaharda ürün veren çileklerin ticari yetiştiriciliği tercih edilir. Zira iyi ürün verimi için hava sıcaklığı hangi tür hangi tip çilek olursa olsun en iyi ilkbaharda uygundur.

Çilek yetiştiriciliğinden en uygun iklim

Kış sonu ile bahar başı don olaylarının çileklerin tomurcuk vermeye başlamasıyla birlikte artık hiç olmaması ve ilkbahar boyunca hava sıcaklığında dengesiz yükselmeler olmaması gerekir. Çilekler için (özellikle ticari yetiştiricilikte) bu dengeli şartlar çok önemlidir. Fazla sıcak hava meyve verimini büyük ölçüde düşürür. İşte bundan dolayı ticari çilek üretimi sadece ilkbaharda ürün almaya yönelik olarak yapılır. İlkbaharda ürün verimliliği yüksek olan çeşitleri tercih etmek gerekir. Marmara, Ege, Akdeniz ve Batı Karadeniz’in bazı yerleri çilek yetiştiriciliğine en uygun yerlerdir. Soğuklama ihtiyacı 200 saat ile 400 saat arasındadır. Zeytin ile aynı gibidir. Güney Ege ve Akdeniz düşük rakım kıyı kesimleri bile uygundur. Ancak buralarda turfanda gibi ürün almak gerekiyor. Plastik malçlama sayesinde erkenden çiçek açtırmak mümkündür. Böylece sıcak aylara kalmadan meyveleri hasat ederler.

İlkbahar başında beklenmedik don olayları olan ve ilkbahar içerisinde zaman zaman çok fazla sıcak olan yerler / zamanlar elverişli değildir. Çiçekler açtıktan itibaren meyvelerin gelişip olgunlaşmaları 20 gün ile 50 gün arasında değişir. Buna göre bölgenizdeki hava şartlarının elverişliliğini ve zamanında çiçek açmaları için nasıl yerleri tercih etmeniz ve neler yapmanız gerektiğini hesaplamalısınız.

Kış soğuklarına göre..

Kışın -12C derece ve daha soğuk olan yerlerde çileklerin tepe kısımları donar ve kurur. İlkbaharda dipten sıfırdan gelişim göstermesi meyve üretimi için bir şey ifade etmez. O halde kış soğuklarının -10C dereceyi geçtiği yerlerde ticari çilek yetiştiriciliği yapmayı düşünmeyin. Bunun dışında ise çileklerin kış soğuklarına dayanıklılığından ziyade ilkbahar ürün verimi önemlidir. İlkbaharda haziran ortasına kadar (Marmara), şubat sonundan itibaren mayıs ortasına kadar (Ege – Akdeniz biraz yüksek kesimleri) ve şubat ortası – nisan ortası (Akdeniz kıyı bölgesi alçak kesimleri) dengeli hava şartları olan yerler yetiştiricilik açısından güvenlidir.

Toprak

Alkalinliliği fazla yüksek olmayan, hafif asitli ve nötr topraklar çilekler için verimli topraklardır. Organik besleyiciliği arttırılmış humuslu doğal arazi toprakları en iyisidir. Beyaz ve/veya fazla kireçli toprakları ise mutlaka bol bol bitkisel çürüntüler ve yine bolca leonardit ile terbiye etmek gerekir. Ağır killi toprakların süzekliğini ponza taşı ile ya da toz değil taneli leonardit ile arttırmak çok önemlidir. Eğer ponza taşı yerine dere kumu kullanacaksanız bunlar genelde çileklerin düşmanı nematod parazitleri içerir. Bu yüzden toprağı kum ile işledikten sonra solarizasyona tabi tutmanız gerekir.

Çilek ekiminden önce yaz aylarında toprağı önce bolca gübrelemeli, sonra da iyi bir solarizasyon yapmalısınız. Çünkü çilek nematod vs. toprak parazitlerinden çok kötü etkilenir. Kendiliğinden yüksek süzeklik ve havadarlık özelliği olan topraklarda bu tip parazitler pek olmaz ama yine de dikkatli ve tedbirli olmak gerekir.

Çilek fidelerini dikmek için 25cm yüksek fide yastıkları hazırlamalısınız. Böylece süzeklik de yerine gelmiş olur.

Saksıda çilek yetiştirme

Her tip saksıda olmaz. Mutlaka büyük saksı kullanın. Mesela burada 30cmX30cm ebatlarında saksıdan örnek veriyorum. Bu kadar saksıya 3 fide. Aralarında 7-8cm mesafe olacak şekilde saksının orta yerine dikin. Toprak karışımı şöyle yapın: 3 ölçü torf toprak + 1 ölçü arazi toprağı + 1 ölçü iri taneli dere kumu + 1 ölçü yanmış koyun gübresi. Hepsini karıştırın, harmanlayın.

Bahçeye çilek fidelerinin ekimi

En iyi zaman sonbahardır. Toprağı kusursuz hazırlamış olmalısınız. Fideleri uç filizlenme kısımları toprak dışında kalacak şekilde ekin ve sulayın. Fideleri birbirleriyle 45cm kadar mesafeli ekmelisiniz. Zira tek bir fide her şey yolunda giderse öyle bir coşar ki 20cm kadar yer kaplar. Kış sonu / ilkbahar ortası ara döneminde bol bol çiçek açarlar. Zamanla (yaz geldiğinde) bu çileklerden stolonlar uzayıp ara boşlukları yeni fidelerle dolduracaklardır. Yeterince yeni fide oluşacağı kadar stolonlara izin verin. Fazlalarını her zaman kontrol edip uzamalarına izin vermeden dipten kesin. 4 yılda (durumda göre 3 yılda) bir çilekleri sökmelisiniz. Genç fideleri atmayıp geçici olarak uygun yerlere dikin. Sonra toprağı iyice alt üst edip yeniden işledikten sonra genç fideleri yeniden esas yerlerine alın.

Malçlama

Amaç meyvelerin çamurlara bulanmaması, toprağın nemini koruması ve topraktan gelecek haşerelerin zararlarını en aza indirmektir. Ticari yetiştiricilikte en uygunu naylon malçlamadır. Diğer yetiştiriciliklerde az sayıda fide olunca kontrol ve sulama kolay olacağından malçlama yapmasanız da olur. Veya diplerine saman yerleştirin ki meyveler yerlere değmesin. Çileklerinize malç gerekli görürseniz talaş, kuru çam yaprakları, saman ve benzeri şeyler kullanın. Fakat meyveler büyürken ara sıra şiddetli rüzgarlar oluyorsa saman, telaş gibi maddelerle malçlama boşa gider. Çünkü rüzgar onları alıp götürür.

Zararlılara dikkat

Sincaplardan kuşlara, sümüklü böceklerden örümcek bit vb parazitlere kadar çileklerin pekçok zararlıları vardır. Toprak parazitleri ve köklerde ve ana gövdede mantar hastalıkları çileklerde en çok ağır killi topraklarda olur. Bölgenizdeki tecrübeli çilek yetiştiricileriyle görüşerek o civarlarda ne gibi problemler olduğunu ve en uygun mücadele yollarının neler olduğunu öğrenmelisiniz. Çiçekler tam açmaya başladıklarından itibaren bir daha ilaçlama yapamayacağınızı, ilaçlamaları önceden halletmeniz gerektiğini unutmayın.

Ticari çilek yetiştiriciliğinin tarihçesi

Avrupa’da ve Orta Doğu’da eski çağlardan beri devam etmekte olan çilek yetiştiriciliği Amerika kıtalarının keşfinden sonra bambaşka bir değişim göstermiştir. Ve günümüzde ticari yetiştiricilik sadece Amerikan türlerinin hibritleriyle devam ediyor.

Ticari çilek yetiştiriciliğinde kullanılan hibrit

Fragaria x ananassa hibriti 18. yy.’da özel çalışmalarla Fransa’da ortaya çıkmıştır. Fakat melezleştirme çalışmalarında kullanılan türlerin ana vatanları Amerika kıtalarıdır. Bunlar Fragaria virginiana ve Fragaria chiloensis türleri idi. Daha sonra Fragaria x ananassa hibritini farklı çilek türleriyle melezleştirerek birçok kültivarlarını elde ettiler. Kendi esas hibrit özelliği kaybolmuş olup genetik incelemelerde Fragaria x ananassa hibritini oluşturan iki ana türden başka çilek türlerinin genleri tespit edilmiştir.

Eski dünya makbul türleri

Amerika kıtalarının keşfinden önce Avrupa’da Avrupa ve Asya’ya özgü çilek türlerinin yetiştiricilikleri ve hatta 15. yy.’dan itibaren hibrit ve kültivar çalışmaları yapılmakta idi. Başlıca F. vesca, F. moschata ve F. viridis türleri makbuldü.

1- Fragaria vesca türü tüm kuzey yarımküre kıtalarında, seyrek ağaçlı ormanlara ait bir türdür. Eski çağlardan beri yetiştiriciliği yapılır. Eski Pers İmparatorluğu zamanında ilk yetiştiriciliği yapılmış. İpek yolu tüccarları doğu Asya’ya ve batı Avrupa’ya kadar götürmüş, yaymışlar. Böylece çilek yetiştiriciliği Avrupa ve Asya kıtalarına ulaştı. Fragaria vesca türünün yüksek dağlara ait alt türü veya varyetesi daha büyük meyveli olur. Yediveren özelliklidir. Yani ilkbahardan sonbahara sürekli meyve verir. Bazı botanistler bu iri meyveli yediveren çeşidin ayrı bir tür olduğunu iddia etmişler. Fragaria alpina diye isim bile vermişler. Fakat günümüzde ayrı tür olarak kabul edilmiyor.

2- Fragaria moschata (kokulu çilek, misk çileği) Avrupa’nın ortasında, kuzeyinde ve doğusunda orman kenarlarında ve seyrek ağaçlı ormanlarda ani-sert hava değişimlerine pek açık olmayan güvenli yerlerde yetişir. Ananas, çilek ve ahududu meyvelerinin lezzet ve aromalarının hepsini meyvelerinde birleştirmiş gibi özelliğe sahiptir. Bu yönüyle çok makbuldür. Ayrıca kokuludur. Günümüzde çok az yerlerde (Özellikle İtalya’da) yöresel tatlı vb yiyeceklere katkı amacıyla sınırlı yetiştiriciliği yapılır. Eskiden İstanbul’un gözde çileği olan Arnavutköy çileği muhtemelen bu türün diğer çileklerle melezleşmesi sonucu oluşmuş idi.

3- Fragaria viridis (yeşil çilek) Avrupa ve Orta Asya civarlarına ait bir çilek türü. Dağlık tepelik yerlere aittir. Bunun tadı ve aroması az ama ferahlatıcı mayhoşluğu yüksektir. Meyveleri bazen kızarmadan olgunlaşır. Çiçek açıp meyve verdikten bir süre sonra tekrar çiçek açmaya girişir ve tekrar meyve verir. Yani yılda iki defa ürün verir.

Yeni çalışmalar

18. yy.’da Amerikan türlerinden oluşturulan hibrit çilekler yaygınlaştı. Fragaria x ananassa hibriti (ve kültivarları) verimlilik açısından diğer tüm çilek türlerini kat kat aşan iyi niteliklere sahip oldu. 19. yy.’dan itibaren bütün dünyada ticari çilek yetiştiriciliğinde artık daima bunlar söz konusudur. Türkiye’de de durum budur. Dünya çilek üretiminde ABD açık farkla başta gelir. Türkiye 2004 yılında dünyada 8. ülke iken yıldan yıla çilek yetiştiriciliği yaygınlaşmış ve günümüzde 2. veya 3. sırada olmak üzere İspanya ile baş başa gibi gitmektedir.

Halen devam eden yeni kültivarların oluşturulması çalışmalarında hedeflenen nitelikler toprak uyumlulukları, hastalıklara direnç ve iyi verimlilik olduğu kadar lezzet ve aroma güzellikleridir. Çilek üreticiliği ciddi kâr getiren bir sektör olmuştur. Dolayısıyla aynı ülke içerisinde dahi çilek üreticileri arasında rekabet olması ve tercih edilebilirlik açısında daha iyi lezzete ve aromaya sahip yeni kültivarların ortaya çıkarılması zorunluluğu kaçınılmazdır.

Çilek üreticiliğinde büyük bir avantaj

Bütün yıl özel bakım istemeyen çilek bitkisi meyvecilik yapılan arazilerde yan gelir getirecek (ara ürün verici) bir bitkidir. Hatta duruma göre bir arazideki meyve ağaçlarından bile daha fazla gelir getirir ve o arazide yan gelirden ziyade esas büyük geliri sağlayıcı bile olabilir. Ayrıca çilekler mevsimlik gibi yetiştirilebiliyor. Sonbaharda fideler ekilir, ilkbaharda ürün alınır ve daha sonra kaderlerine terk edilirler. Sonbaharda tekrar yeni fideler satın alınır, ekilir ve böyle devam edilir. Ya da yazın kurumayıp sağlıklı gelişim olmuşsa çok yıllık yetiştirilmesi de mümkün.

Kaynaklar

Fragaria ananassa, Garden Strawberry — Encyclopedia of Life
Breeding of strawberries — Wikipedia
Strawberry – Fragaria X ananassa — Mark’s Fruit Crops