Haseki küpesi, Aquilegia

Ranunculaceae (Düğünçiçeğigiller) familyasının Aquilegia cinsinin 70 kadar türü var. Kuzey yarımküresinin her yerinde çayırlarda, seyrek ağaçlı ormanlarda ve dağlık bölgelerde bulunurlar. Aquilegia vulgaris türünün çeşitleri ve diğer türlerle melezlendirilerek türetilen hibrit ve kültivarlarının tümüne haseki küpesi denir.

Osmanlı zamanından beri çiçek meraklılarımızın klasik favorilerinden olduğu isminden de anlaşılıyor. Osmanlı zamanında haseki kelimesi emeği ve değerli katkıları ile birlikte kıdemli anlamına gelir. Padişah ailesinden hanımlara verilen bir sıfat olduğu gibi çeşitli devlet görevlilerinden saygıdeğer emektarlara da haseki denirmiş. Bu bitkinin bizde ilk tanınan çeşidinin çiçeklerini bir zamanlar Osmanlı elit tabakasında moda olan küpelere benzetmiş ve haseki küpesi demişler.

Gelişim özellikleri ve ihtiyaçları

Her renkten ve birbirine benzemeyen şekillerde, yalınkat ve katmerli çiçekli çeşitleri, hibrit ve kültivarları olan haseki küpesi için klasik bahçe süs bitkilerindendir diyebiliriz. Çünkü yüzyıllardır yetiştirilmektedir.

Yerli haseki küpeleri toprak seçmez ve güneşin fazlasından zarar görmez. Uzun ömürlüdür. Bahçede yıllarca kökten çoğala çoğala yaşar. Yeni ithal hibrit ve kültivar haseki küpeleri ise humuslu ve süzek toprak ve az güneş ister. Genellikle mevsimlik veya bir-iki yıllık yetişirler. Tohumundan yetişmeleri gayet kolaydır yani fideleri hızlı büyür.

Kış soğuklarına dayanıklılığı müthiştir. -40C dereceye kadar dayanır. Kışın hiçbir koruma istemez. Fakat şiddetli yaz sıcakları olan ve ilkbaharı yaz gibi sıcak olan yerlere pek uygun değildir. Buralarda haseki küpeleri doğuya bakan duvar diplerinde yetiştirilmelidir.

Kullanım: Bahçelerin ve parkların ilkbahar dönemi süs bitkilerinden olarak kullanılır. Kesme çiçekçilikte de uygun ve makbuldür.

Haseki küpesi yetiştirme, bakım

Haseki küpesi yarı gölge, yarı güneş yerleri sever. Yani koyu gölge veya tam tersi uzun saatler boyunca direkt güneş iyi değil. Humuslu, çürüntülü toprakta çok iyi yetişir. Sulama toprak üst yüzeyinde hafif bir kuruma baş gösterdikçe gerekir.

Bahçeye haseki küpesi fidelerinin ekilişi

Yerli tip ve bodur olmayan yeni ithal tip haseki küpelerini 30-40cm mesafe ile, bodur hibrit ve kültivarlarını ise ortalama 25cm aralıklarla ekin. Daha sonra, ilkbahar ortalarında diplerini hafifçe çapalayarak bitkisel çürüntüler (kompost) ya da torf toprak yayıp çapaladığınız toprağa karıştırın. Bu işlem haseki küpelerini coşturur.

Çiçeklendiğinde dikkat istiyor

Haseki küpelerinin çiçek açma dönemi ilkbaharın ilk iki ayıdır. Eğer kendi haline bırakırsanız sıradaki tomurcukların çiçeklenme kalitesinde düşüş olur ve tohumlar etrafa dökülüp kendiliğinden çimlenir (yeni fideler gelişir). Çiçeklenmesinin bir, iki hafta gibi kısa sürmesini istemiyorsanız solan çiçeklerini hemen uçlarından koparın. Böylece henüz açmamış olan tomurcukların gelişimleri sekteye uğramaz. Ana saptan yayılan saplarda tomurcukları tükenen yan sapları yok edin. Tümü bitince ana sapı dipten kesin. Bu sayede yeni bir sap çıkarır. İlki kadar çok sayıda çiçek açamasa da gayet güzel olarak tekrar çiçekler açar.

Çoğaltılması – fidelerinin üretimi

Yerli haseki küpelerini tohumla ve sonbaharda veya kış sonunda kökten ayırma ile çoğaltabilirsiniz. Yeni ithal tipler ise sadece tohumla çoğaltılır.

Tohumdan haseki küpesi yetiştirme

Haseki küpesi tohumları biraz geç çimleniyor. İki ay sürebilir. Sabırla beklemelisiniz. Ayrıca usulü var (kış üşümesi süreci yaşamalarını sağlamak). Usule uymazsanız tohumlar belki asla çimlenmez.

Birinci yol: Sonbahar ve kış aylarında tohumları bahçeye gelişigüzel serpin. Başka bir şey yapmanıza gerek yok. İlkbaharda havalar ısınınca çimlenirler.

İkinci yol tohumları kış sonunda ekmektir. Bu durumda mesela istanbul için tohumlar mart ilk haftasında ekilmeli. Tohumları toprak yüzeyine serpin ve sulayın. Toprak suyu emip süzdürdükten sonra üstünü naylonla kapatın. Kuzeye bakan soğuk ve hiç güneş almayan bir yerde bekletin. Nisanın ikinci haftasında naylonu açarak yarı gölge yarı güneş bir yere alın ve toprak üst yüzeyi hafiften kurur gibi oldukça sulayın.

Üçüncü yol: Yukarıdaki iki yola göre durumlar uygun değilse yani kış üşümesi yaşatamayacaksanız tohumları bir poşetin içinde nemli toprakla karışık olarak 5 hafta buzdolabında tutun. Sonra bu toprakla karışık tohumları oldukları gibi ekeceğiniz yere serpin ve sulayın. Fideler yeterince büyüdüklerinde alıp esas yerlerine dikin.

Tohumdan yetişen fidelerin çiçek açmaları

Aslında haseki küpeleri bir kış yaşadıktan sonraki ilkbaharda çiçek açarlar. Ama yeni tip kültivar ve hibritler (eğer tohumları ilkbaharda erkenden ekmişseniz) yaza doğru çiçek açmaya başlarlar.

Bir tavsiye: Farklı renkli haseki küpeleri bir arada gelişip çiçek açarlarsa polenleri kolayca birbirlerine ulaşır. Böylece onların tohumlarından bambaşka melezler oluşur. Yani bu yolla elde ettiğiniz tohumlardan kendi özel yeni çeşitlerinizi elde etmeniz mümkün.