Birkaç aylık ömre sahip hıyar bitkisi Cucurbitaceae (Kabakgiller) familyasındandır. Bilimsel adı: Cucumis sativus‘tur. Ana vatanı Hindistan civarında Asya kıtasının güneyidir. İstanbul’un Çengelköy hıyarı meşhurdur. Mini yapılıdırlar. Turşulukların özelliği son derece körpe olmalarıdır. Boyu önemli değil.
Hıyar (salatalık) meyveleri için yetiştirilen önemli tarım bitkilerindendir. Ama endüstri bitkilerinden sayılmaz çünkü fabrikalarda işlem gören bir özelliği yok.
Hıyar meyveleri daima çok taze ve çiğ yenir. Kabuğuyla veya kabuğunu soyarak, tuzlayarak veya tuzsuz. Salata olarak taze-çiğ yenme dışında hıyardan turşu yapılır. Hıyar turşusu yapmada henüz iki üç günlük körpe mini meyveleri seçmek gerekiyor.
Bir hayli esnek olan dalları yapraklanarak uzarken her yaprakla beraber bir tutmaç çıkarır. Bunlarla güya diğer bitkilere sıkıca tutunarak yükselecek ama genelde başarılı olmaz ve yerlerde sürünür. 25cm kadar uzadıktan sonra uzamasına çiçeklenerek devam eder. İlk çiçekler erkek, iki üç hafta sonrakiler dişi ve erkek karışıktır. Dişi çiçekler henüz tomurcukken bile minicik meyvesi hazırdır. Hangi çiçek erkek, hangi çiçek dişi buna göre kolayca belli oluyor.
Bahçede, balkonda hıyar yetiştirmek
Güneş önemli. Hıyar bitkisi günde en az 4 saat direkt güneş albilmelidir. Yazın fazla sıcak olan yerlerde ise güneşi seyrelten ağaç altları daha iyidir.
Balkonda yetiştirmek isterseniz kocaman, geniş ve derin saksı gerekiyor. Çünkü hıyar bitkisi ısınan topraklarda iyi gelişmez. Zaten bunun için bostanlarda ikinci veya üçüncü çapalamada diplerine toprak çekilir. Amaç hem kökler serinde kalsın, hem de hava şartlarına göre ani toprak kurumaları kökleri kötü etkilemesin.
Gelişigüzel yetiştirmede hıyar bitkilerinizden iyi verim alamazsınız. Meyvelerin pazarda manavda satılanlara göre çok fazla küçük kalma ya da eğri büğrü olup olma problemleri sık görülür. Aşağıda değindiğim bazı püf noktalarına dikkat ederseniz başarılı olursunuz.
Hıyar yetiştireceğiniz toprağa en az iki ay önce koyun gübresi karıştırın. Gübreli toprak birkaç defa yağmur yemelidir.
Fide satın almak için acele etmeyin. İlkbaharın fazla serin günleri geride kalsın.
Tohumdan yetiştirecekseniz direkt kalıcı yerlerine ekin. Tohumları ekmenin zamanı gece en düşük ısı 12C derecenin altına düşmediği günler geldiği zaman uygundur. Mesela İstanbul’da nisan ortası ile mayıs başı arası dönem uygundur.
Hıyar fidelerinin dimdik yukarı uzamaları için uzun değnekler ya da ip düzeneklerini önceden hazırlasanız iyi olur. Ama bunlara tutunup yükselmelerini hiç beklemeyin. Siz bir şekilde ya hıyar dallarındaki tutmaçları nazikçe bağlayarak ya da en iyisi ip kullanarak dallar uzadıkça düzgünce bağlamalısınız.
İyi verim almak için püf noktaları
Yukarıda anlattığım gibi gübreleme vesaire işlerini önceden tamamlayın. Gelelim uzun ve dolgun meyve elde etmenin püf noktalarına:
Fidelerin boyları 20cm olduğunda diplerini çapalayın. Yarım metre olduklarında tekrar çapalayın ve çevredeki toprağı diplerine çekin (dip kısımlarında toprak yükselmiş olsun).
Ana dal uzarken yan dallar verecek. Sırayla bunlardan birine izin verin, birini anında köreltin. Boy uzadıkça hep böyle devam edin.
Çiçeklerini sürekli dikkatle inceleyin. Dişi ve erkek çiçekleri nasıl ayırt edeceğinizi en başta yazmıştım. İlk dişi çiçeklerini yok edin. En az on gün boyunca dişi çiçekleri hep yok etmelisiniz. Böylece dipten tırnağa iyice güçlenir.
İlk haftalarda biraz su sıkıntısı çektirmek hıyar köklerinin derinlere saçaklanarak yol almasını sağlar ve bu da verimi arttırır. Şöyle yapın: Fidelerin ilk gelişime başlamalarından dişi çiçekleri yok etme döneminin sonuna kadar sulamaları sadece çok gerektiği zaman yapın. Ölçüsü şudur: Bitkilerin sıcak ve güneşten etkilenmelerinin en uzak zamanı, yani sabahın ilk anlarında yapraklara bakın. Pörsüme yoksa sulamayın. Ama çok hafif bile olsa pörsüme varsa sulama zamanı gelmiştir.
Meyvelerini büyütme zamanından itibaren düzenli, bol bol sulayın. Hıyarlara artık hiç su sıkıntısı çektirmeyin.
Püf noktaları bu kadar. Gereğini yaparsanız her şey yolunda gider. Bundan sonra sulamaları ihmal etmemenin dışında yapmanız gereken şeyler meyveleri kartlaşmadan toplamak ve yaprakların altında saklanan meyveleri arayıp bulmak olacak. İşin en zor kısmı bu. Hıyarlar çabuk büyür ve çabuk kartlaşır. Yaprakların altlarında görünmemeleri bir problem.
Salatalık çiçek açıyor ama meyve vermiyorsa
İki sebebi var: Birincisi, uzayıp giden hıyarlar önce sadece erkek çiçek açar. Bunlardan meyve oluşmaz. Dişi çiçekler daha sonra, genelde boyu biraz daha uzadıktan sonra açarlar.
Diğer sebep: Pek fazla uzamayan, kısacık boyda bol bol hıyar veren çeşitlerinde sık görülen bir problemdir. Çünkü bunlar çoğunlukla dişi çiçek açar. Hatta hiç bir tane bile erkek çiçek amadıklarını bile görebilirsiniz. Henüz çiçek yeni açmışken mini meyve hazırdır. Ama erkek çiçeklerden polen gelmediği için o mini meyve öylece kalır, zamanla sararır ve düşer. Bunları uzayıp giden hıyarlarla karışık yetiştirmelisiniz. Böylece onların erkek çiçeklerinden gelen polenler sayesinde bodur salatalıkların dişi çiçeklerinde meyveler hızla büyürler.
Hıyar yemenin faydaları
Zayıflamak amacıyla perhiz yapanlara öğünler arası atıştırmalık olarak en iyi açlığı yatıştırma yoludur. Ne kadar çok yenirse yensin kilo almada hiçbir etkisi olmaz.
İdrar söktürücü ilaç kullanan insanların bol bol hıyar yemeleri gerekir. Çünkü elektrolitlerce zengindir. O tür ilaçlar iç organlarımız için büyük önem taşıyan elektrolitleri fena halde azaltıyor. Telafisinin doğal ve etkili yollarından biri hıyar yemektir.
Hıyar dalından ilk koparıldığı gün çok lezzetlidir. Marketlerde satılanlarda o lezzetin zerresi bile yok. Dalından henüz yeni koparılmışsa kokusu, aroması bambaşkadır.
Meyvelerden hıyar tohumu elde etmek
Tohumlar bitkinin üzerinde olgunlaşır. Sadece bir tane meyveyi tohumluk olarak ayırmak kendi ihtiyacınız için fazlasıyla yeter. Bırakın dalında büyüyeceği kadar büyüsün, kartlaşsın ve iyice sararsın. Bir süre daha bekleyin. Sonra dalından kesip alın ve direkt güneş almayacağı rüzgarlı bir yere asın. İki hafta bekletmek yeter. Bundan sonra içini açın. İç kısım kuru ise güneşte bekletin. Yaş ise içini kağıt havluya boşaltıp gölgede kurumaya bırakın. Kuruma tamamlanınca bir süre güneşte bekletin. Güneş altında adamakıllı kuruyunca tohumları bağlı oldukları kuru parçalardan temizleyerek alın, kağıt havluya sararak sonra naylon ya da kavanoz içinde saklayın. Hıyar tohumları 4-5 yıl boyunca canlılıklarını korurlar.
Balkonda saksıda muhtemelen yetiştirmeyi düşünüyorum fakat saksı yatak olçüsü ne olmalı? Dikdörtgen ya da yuvarlak mı olmalı? Toprak alırken nasıl toprak olmalı ve kuzu gübresi var onu da aynı şekilde mi yağmurda ıslatmalıyım?
***
Koçtaş ve Bauhaus gibi yerlerde büyük poşetlerde balkon saksılarına özel hazırlanmış ve besleyiciliği de yerine getirilmiş hazır toprak satıyorlar. Ondan alırsanız gübreye gerek yok. Şimdiden saksıya doldurup sulayın. Açık havada beklesin. Daha iyi hale gelir. Bu hazır topraktan bulamazsanız salon bitkileri için olan torf toprak ve dışarıda boş temiz arazilerde bulabileceğiniz koyu renkli, balçıklaşmayan toprak ikisini eşit oranlarda, biraz da gübre karıştırarak birbirleriyle harmanlayın. Saksıya doldurup sulayın. Bir iki ayda dengeleri yerine oturur. Sonra hıyar tohumu veya fidesi ekersiniz. Saksı büyüklüğü ise sadece bir adet fide için çap en az 20cm, derinlik de yine aynı şekilde en az 20cm olmalıdır. Devasa büyük bir saksıya ise orta yere birbirlerinden 10cm uzakta olacak şekilde, saksı kenarlarına da 10cm mesafeli olacak şekilde birkaç fide ekebilirsiniz. Klasik küçük dikdörtgen balkon saksılarında iyi sonuç alamazsınız. Emekleriniz boşa gider.
Salatalık çimlendirmeye evde mi başlamalıyım dışarıda mı?
***
Henüz çok erken. Nisan ortasında tohumları ekin. Dışarıda.
Salatalığa iki kez şaşırtma yapsam bir şey olur mu?
***
Evet gayet sakıncalı. Bir defa şaşırtmak bile salatalıklara iyi gelmiyor. Bir hayli bocalıyorlar. İkinci kez yaptığınızda artık büyük bir ihtimalle sönüp gidecektir.
Salatalık fidelerimdeki hastalık nedir? ..
***
Bitki bitlerinin işi gibi görünüyor. Ayrıca artık o mini şeylerde tutmayın. Hızla kötüleşir. Bir an önce acilen esas yerlerine dikmeniz şart.
Salatalık sürgünleri 70 cm oldu. Yemyeşil ama çiçek vermiyor. Haftada bir sulama yapıyorum.
***
Benim gördüklerim 30cm’ye vardıktan itibaren çiçek açıyor. 70cm ve halen çiçeksiz ise normal değil. Hiç güneş almıyorsa belki sebep budur. Veya salatalık değil başka bir bitkidir. Acur ise onlar için bu gecikme normal.
Salatalıklarımdaki hastalık mantar mıdır? Haftada bir sirkeli su püskürttüm ama hala devam ediyor ve alt yaprakları kurumaya başladı. https://i.hizliresim.com/jf7zl5x.jpg https://i.hizliresim.com/2r768bi.jpg https://i.hizliresim.com/6p0p9mk.jpg
***
Yaprak bitlerinin zararları. Bitlerin tahrinbatlarını mantar hastalıkları takip eder. İhtiyacınız olan şey yaprak bitlerine karşı mesela Avirmec EC gibi bir ilaç kullanmanızdır. Sirkeli suyun hiçbir faydası olmadığı gibi feci zararları olabilir.
Balkonda saksıda tohumdan yetiştirdiğim salatalık var. Sağlıklı görünüyor. Boyu 1 m.yi aştı. Üzerinde uzun zamandır bol çiçek var ama hiç meyve yok. Çiçeklerin hepsi erkek çiçek gibi görünüyor. Meyve almak için yapabileceğim bir şey var mı?
***
Bu durumda yapabileceğiniz bir şey yok. Bugünlerde artık dişi çiçekler vermeye başlaması lazım. Daha sık sulayın. Sizin hatanız tohumları geç ekmenizdir diye düşünüyorum. Tam tarif ettiğiniz hale gelmiş olması en geç haziran ortasında olması gerekirdi ama temmuz sonundayız. Bir aydan fazla bir gecikme söz konusu. Tohumları nisan ayının tam ortasında ekmeliydiniz. Gelecek yıl gecikmeyin. Toprağını ise önceden iyi hazırlayın. Tohum ekme zamanını en erken 10 nisan, en geç 20 nisan olarak düşünün ve bu zaman aralığında tohumları ekmiş olun.