Lamiaceae (Ballıbabagiller) familyasından fesleğen (ve reyhan) Ocimum cinsinin Ocimum basilicum türündendir. Türkçede genelde kullanılan adı fesleğendir. Bazı yörelerde sadece reyhan derler ve fesleğen adını bilmezler. Ege’de fesliken denir. Fesleğenin ana vatanı Hindistan’dır. Yaklaşık 2500 yıldan beri Ortadoğu ve Akdeniz çevresi ülkelerinde tıbbi amaçla yetiştirilmiş. Günümüzde en çok İtalya’da yemeklik amacıyla fesleğen yetiştiriciliği yapılır.
Genel özellikleri
Tek yıllık, otsu bir bitki olan Ocimum basilicum (fesleğen) mini çalı ve küçük çalı biçimlerinde gelişse de ömrü ilkbahardan en fazla kışa kadardır. Yanlışlıkla fesleğen denen benzer kokulu uzun ömürlü bitkiler Ocimum cinsinin diğer türlerindendir (bazıları da fesleğenin o türlerle oluşturulmuş hibritleridir). Gerçi yanlış demek pek doğru olmaz. Belki onlara birkaç yıl ömürlü fesleğen demek daha iyi olur.
Fesleğenin az veya çok dallanma özelliği, boyutları, yaprak rengi ve yaprak iriliği, aroma farklılıkları ve çiçek rengi farklılıkları açılarından çeşitli kültivarları vardır. Hepsi de kısa ömürlüdür (mevsimlik).
Fesleğenlerin boyları, yaprak irilikleri çok çeşitli olduğu gibi yaprak renkleri de değişebiliyor: Sırf yeşil, mor ile karışık yeşil, sırf mor ve siyaha yakın mor. Çiçek rengi bazılarında beyaz bazılarında pembe-açık mor arası tonlarda olur (tatlı aromalı fesleğenlerin yeşil yapraklı olanlarında çiçekler genellikle beyazdır). Yapraklar uzun-oval, yuvarlakça-oval, düz, dalgalı ve kıvırcığa yakın şekillerde, yaprak kenarları ise dişsiz (düz), az tırtıklı, çok işlemeli gibi farklılıklar hem reyhan grubunda hem fesleğen grubunda görülebilen özelliklerdir.
Sinek kanadı fesleğen: Yaprakları çok küçük ama son derece çok sayıda ince ince dallı olarak gelişir.
Kültivarları
Fesleğenlerin dış görünümleri ve aromaları ırk farklılıkları açısından çok çeşitlidir ve karışıktır. Her birini bilimsel çerçevede adlandırmak imkansızdır sanıyorum. Gerçi özellikleri kendine özgü birkaç kültivar adı belirtilmiş. Fakat fesleğenlerde esas önemli değer aromalarıdır ve mesela tatlı aroma sadece bir kültivarın özelliklerinden değildir. Bu sebeple ben kültivarları burada yazmak istemiyorum.
Fesleğenlerin bizler için öneminin en başta aromaları olduğunu göz önünde bulundurursak, bunları sadece aroma özelliklerine göre fesleğen (tatlımsı yoğun kokulu) ve reyhan (acımsı gibi keskin kokulu) diye başlıca iki grupta ele almamız daha mantıklı olur diye düşünüyorum.
Fesleğen ile reyhan arasındaki fiziksel farklar
Görünüm açısından açıklanamaz. Esas fark aromaları, kokularıdır. Tatlımsı kokuya sahip fesleğen tiplerinin aynısından reyhan tipleri de var. Mesela mor yapraklı ya da mini yapraklı çeşitlilikler reyhanlarda da fesleğenlerde de var.
Fesleğen
Yemeklere katıldığında kokusu reyhan kadar kalıcı etkiye sahip değildir. Bu yüzden yemek piştikten sonra üzerine fesleğen doğranır. Fesleğen yapraklarının aroması tatlı gibi hissedilir ve salamların kokusunu hatırlatır. İştah açıcı özellik taşır. İtalyanların makarnalara (makarnayı pişirdikten sonra) kattığı fesleğen bu gruptandır. Makarnalarda başlıca faydası hamur kokusu riskini önlemektir. İtalya’da hem makarnalarda hem çeşitli sosların yapımında kullanılan ‘Genovese‘ adlı kültivarın yaprakları düz yeşil renkte, çiçekleri beyaz, çiçek çanak yaprakları ve onları taşıyan çiçek dalları yeşil olur. Boyu uzundur (yetiştirme şartlarına göre 1 metre civarlarında olabiliyor). Aynı aromaya sahip mini fesleğen çeşitleri, kültivarları da fazlasıyla mevcut.
Reyhan
Yapraklarının aroması biraz acımsı gibi ve keskindir. Kokusunun tek başına pek iştah açıcı özelliği yok ama yemeklere özellikle dolmalara çok hoş bir aroma verir. Makarnalarda hiç iyi gitmiyor. Boyu, yaprak rengi, şekli ve iriliği fesleğen gibi değişiklik gösterir. Çiçek rengi genellikle pembe-açık mor tonlarındadır (sırf yeşil yapraklı olan çeşitlerinde bile genelde böyledir). Bazen yeşil yapraklılarda çiçek rengi beyaz olup çiçeklerin dış çanak yaprakları ve çiçekleri taşıyan saplar kahverengimsi mor renkte olur.
Direkt güneşin ve sıcak havanın fazla olmasına göre fesleğenin kokusu daha yoğun, reyhanın kokusu daha keskin olabiliyor.
Kullanım
Fesleğenler (reyhan dahil) yenilebilir bitkilerden oldukları için bu amaçla yetiştiriciliği yapılan sebze grubu bitkilerdendir. En çok sweet basil yani tatlı fesleğen denen ‘Genovese‘ kültivarının yaygın yetiştiriciliği yapılır.
Süs bitkisi olarak kullanımında ise genellikle mini yapraklı kültivarlar tecih edilir. Oldukça fazla ve sık dallanarak top şeklini alırlar. Halk arasında bunlara top fesleğen, bazen sinek kanadı fesleğen denir. Mini bir kültivar olarak bilimsel adı Ocimum basilicum var. minimum‘dur. Avrupa’da Yunan fesleğeni denir (Greek basil). Boyu ortalama 15cm’dir.
Yemeklerde ve salatalarda kullanılması amacıyla en çok üretimi yapılan fesleğen kültivarı iri yapraklı ‘Genovese’ kültivarıdır.
Fesleğen yetiştirme, bakım
Güneşi sever. Kokusunun güzelliği ve aromasının kalitesi de güneş ve sıcak sayesinde daha iyi olur. Fakat görsellik açısından öğle civarı güneşinden korunması çok iyi olur. Az güneşli yerlere de uyum sağlayabilirler. Fesleğen (ve reyhan) evlerde mutfaklarda yetiştirilemez. Rüzgar olmadan yaşayamazlar. İki günde çürürler. İlla da evde tutmak istiyorsanız devamlı açık tutacağınız bir pencere yanında bulunması gerekir.
Toprak ve gübre isteği
En azından orta verimlilikte bir toprakta yetişmesi şartıyla fesleğen gübre veya bitki besini istemez. Gayet güçlü bir şekilde gelişir. En başta gelen iki ihtiyacı açık hava ve uzun süreli direkt güneştir. Verimsiz toprakta ve aşırı kumlu toprakta yetiştirecekseniz toprağa öncelikle bitkisel çürüntüler karıştırmanız gerekir. Fakat fesleğen genelde toprak seçmez. Sadece daha iyi ürün almak için fazladan bir şeyler yapmak iyi olur.
Sulama
Kendi tecrübelerime göre fesleğenler fazla sık sulanmaktan rahatsız olmuyor. Toprak bir hayli kurudukça sulamanın da bir şeyi değiştirdiğini görmedim. O halde sulama rejimini titizlikle uygulamak gerekmez. Sadece toprağının kupkuru kalmasına izin vermeyin. Fazla su sıkıntısı çekmemeli ve yaprakları hiç pörsümemeli. Yoksa gelişimi sekteye uğrar. Hem bu şekilde çabucak tohuma kaçar. Yani toprak biraz kurudukça, daha fazla kurumasını beklemeden sulayın.
Fesleğen budanır mı?
Gençleştirmek için, tohuma kaçmalarını geciktirmek için gereklidir. Ama küçük top fesleğenlerde olmaz. Bunlardan ancak yan dallardan kesip alarak aşağıda çelikleme yönteminde anlatıldığı gibi kısa sürede yeni fesleğenler üretebilirsiniz. Böylece ana fesleğen tohuma kaçıp çirkinleştiğinde kendi ürettiğiniz henüz taptaze yemyeşil fesleğenleriniz olur.
Büyük fesleğenlere gelince: Kendi haline bırakırsanız bir süre büyüdükten sonra her bir parçası tohuma kaçmak isteyecek ve her yerinden tomurcuklanacaktır. Her bir dal 6 veya 8 tane yaprak geliştirdikten sonra tepelerini koparın. Ben fesleğenleri makarnada kullandığım için daima uçlarından koparırım. Çiçek tomurcukları belirmişse özellikle onları seçiyorum. Bazı dallarını daha alttan keserim. Böylece sonbaharda havalar iyice serinleyip fesleğenlere yeterli sıcaklık mümkün olmayan günler gelene kadar fesleğenlerim tekrar tekrar filizlenip devamlı yepyeni taptaze yapraklar üretir dururlar.
Fesleğenler nasıl çoğaltılır?
Kışa dayanıklılıkları hiç olmadığı için reyhan ve fesleğenler en çok tohumla çoğaltılırlar (zaten biyoritmleri bir süre çiçeklendikten sonra ölüm sürecine girecek şekilde yaratılmıştır). Çelikle çoğaltılması da gayet kolaydır. Eğer kışın yeterli ısı, havadarlık ve uzun süreli direkt güneş sağlayabileceğiniz bir ortam varsa sonbaharda çelikle çoğaltıp ilkbahar başında hazır yetişmiş fesleğenleri bahçeye dikebilirsiniz. Tohumları kısır olan (veya tohum vermeyen) hibrit fesleğenlerin devamlı çelikle çoğaltılmaları şart. Bunlar için mutlaka kışın hayatta kalabilecekleri bir ortam sağlamak gerekiyor.
Çelikleme yöntemiyle çoğaltmak
İlkbahar ortası – yaz sonu arasında her zaman yapabilirsiniz. Herhangi bir dalını kesin. Dalı kesip aldıktan sonra toprağa dikeceksiniz. Toprak altında kalacak kısmı yapraksız olsun. Yapraklı ise o kısmın yapraklarını ince bir makasla diplerinden kesin. Dal çok çok hassas olduğu için yaprakları böyle ayıklayacaksınız. Koparmaya çalışsanız dal zarar görür. Sinek kanadı fesleğenlerde köklendirilmek üzere hazırlanan çelik aşağı resimde görüldüğü gibi olmalıdır (daha aşağıda da toprağa dikilmiş halini görüyorsunuz). İri yapraklılarda ise dal ucunda en fazla üç yaprak bırakılmalı, hatta bu tepe yapraklar fazla iri ise yarıdan kesilerek küçültülmelidir. Diğer tüm yapraklar giderilmelidir. Yaprak diplerinde mini filizler varsa onları gidermeyin.
Fesleğen çeliklerini köklendirme toprağı olarak eğer poşetlerde satılan topraktan kullanacaksanız hiç denemeyin zira o toprak körpe dalları çürütüyor. Gerçek toprak kullanmalısınız. Ya da perlitli kumlu hazır toprak karışımı yapın.
Diktikten sonra sulayın. Güneşli bir yerde ise ilk günlerde yaprakları pörsüyüp kuruyacak gibi görünebilir ama bir yandan kökleniyordur. Sabah erken saatlerinin ve akşam güneşinin zararı olmaz. Sadece öğle civarı yakıcı güneşi henüz köksüz çelikleri kurutabilir. Her şey uygunsa 10 gün gibi kısa bir süre içinde köklenerek filizlenip büyüyecektir.
Tohumla çoğaltmak
Fesleğenler (ve reyhanlar) genelde yazın ortasında başlayarak küçük çiçekler açar. Fesleğen bitkisi fazlaca dallanıp budaklandığı gibi çiçekleri de çok bol olur. Sonbahara kadar tekrar tekrar çiçeklenebilirler. Oluşan tohumları alıp bahara kadar saklayın veya bulundukları yerde toprağa karışmasını sağlayın. Bahar gelince o tohumlar çimlenip büyür. Tohumları alıp sakladı iseniz ilkbaharda serin günler geçtikten sonra ekin. Bahar başında çimlenmezler acele etmeyin. Havalar biraz daha ısınmalı. Acele edecekseniz tohumları evde güneşli pencere önünde çimlendirin. Tohumlar çimlendikten itibaren bol bol esintiye ihtiyaç duyarlar buna da dikkat edin.
Zararlıları, hastalıkları
Fesleğenlere dadanan böceklere rastlamadım. Bir asalak bitki fesleğen dallarının arasında gizlenmiş gibi yaşar. Çok sk rastlanan bir problemdir. İp gibi uzantılarından tanırsınız. Pek zararlı değiller ama fazla artarlarsa zararlı olurlar. Her gördüğünüzde fesleğeninizden ayıklamaya çalışın. Fazla da uğraşmayın canınızı sıkmayın. Yoksa fesleğenin dallarına siz kendiniz zarar verirsiniz. Hem fazlaca çoğalmalarına izin vermezseniz hiçbir zararı olmaz. Aslında fesleğene bir güzellik kattıkları bile söylenebilir.
Mildiyö ve benzeri mantar hastalıkları görülebilir. Fesleğenler havadar ve güneşli yerlere dikilirse bu tip hastalıklar serin mevsimlerde geçici hüküm sürebilir.
Kök çürümeleri saksılarda kullanılan hazır poşet topraklar yüzünden olur. Bir de bazı bahçelerde toprağın özelliği yüzünden görülebiliyor. Bahçelerde kök çürümesi oluyorsa fesleğenleri bir daha oraya dikmeyip bahçenin farklı yerlerine dikin.
Yukarıda anlattığım problemlerden ben uzun yıllardır sadece 1- asalak bitki problemine 2- hazır poşet toprakta kök çürümesi olmasına şahit oldum. Bahsedilen mantar hastalıkları ve bahçelerde kök çürümesi problemleri sanıyorum Türkiye’de fesleğen yetiştirilen yerlerde görülmüyor.
Benzer konular
Fesleğenle aynı cinsten bir tür: Tulasi (kutsal fesleğen)
Diktiğim fesleğen tohumlarının hepsi çimlendi fakat daha iki yaprakçıkları varken sararmaya başladılar. Çok ışık ve rüzgar alamıyor çünkü burada şu sıralar haftanın 5 günü sürekli yağmur yağıyor ve dışarısı soğuk (özellikle geceleri). O yüzden dışarıya pek çıkaramıyorum. Sizce bu sararmaların sebebi nedir?
***
Işıksızlık çok kötü. Havasızlık da kötü. Eğer toprağı gübreli ise onun da zararı olabilir.
Benim tohumdan yetiştirdiğim fesleğenlerim-kadifelerim-menekşelerim-biberlerim vs. var fakat bugün baktımki kuruyor gibi bir hal alıyorlar. bi ara fesleğenlerde yine bi dirim söz konusu olmuştu fakat toprağı iyice sulayınca geçmişti, halbuki toprakta daha nemli. sadece üst kısmı biraz kurumuştu. tohumdan çıkan menekşelerim ise bugün yine aynı şekilde öldüler-ölmek üzereler. Kök çürümesi falan diye tahmin ediyorum fakat bu kök çürüme olayı aniden gerçekleşiyor ve kurumak üzere olan bitkiyi topraktan çıkardığımda kökleri hâla canlı duruyor. Hava sıcaklıklarının da br etkisi olmadığını düşünüyorum çünkü daha önce böyle bir sorunla karşılaşmadım. güneş alamaması diye de düşünmüyorum çünkü yeterince güneş alıyorlar. toprak olarak hazır toprak kullanıyorum. (içine bişey karıştırmadım) e toprağa bakıyorum böcek-möcek vs. de yok, toprağı steril etmiştim çünkü. bunun sebebi ne olabilir? Bu olay şu şekilde aşama aşama gerçekleşiyor: https://hizliresim.com/4jEWlJ … https://hizliresim.com/nQX9Ea … https://hizliresim.com/gr7vXQ … https://hizliresim.com/YQY8qD … https://hizliresim.com/lqMP3p … https://hizliresim.com/MVO8o7
***
Hazır poşet toprakları genellikle böyle sonuçlar verir. Ya doğal arazi toprağı kullanacaksanız ya da şu sayfada anlatıldığı gibi hazır toprakları kullanmadan önce güvenli hale getireceksiniz: ⇒ Hazır satılan suni toprak karışımlarını iyileştirmek
Balkonumda iri yapraklı fesleğen ve nane yetiştiriyorum. Çok güzel gelişmişlerdi ama şu aralar yapraklarında siyah noktalar oluştu. Sanki karabiber serpmiş gibi noktacıkların olduğu yerler sararıyor ve yaprağın her yerini sarıyor. Bütün yapraklara geçti. Elimle silince çıkıyor gibi ama ertesi gün tekrar oluşuyor. Ne yapmalıyım?
***
Silince çıkıyor demeniz kafamı karıştırdı. Yıllardır fesleğen yetiştiririm böyle bir sorun görmedim ve başkalarından da duymadım. Dolayısıyla bir şey diyemiyorum özür dilerim.
Açık ve geniş bilgilendirmeniz için teşekkürler.
Sizin dediğiniz gibi yarı hazır toprak yarı doğal arazi toprağı (güvenilir hale getirilmiş) kullanıyorum fakat fesleğenimin toprağı ıslak olmasına rağmen bu sanki su yokmuş gibi yaprakları kapanıyor. Sebebi nedir? https://i.hizliresim.com/an8aAO.jpg https://i.hizliresim.com/Yd8a9z.jpg
***
Susuz kalmış gibi pörsüme, eğilme güneş aldığı zamanlarda oluyorsa normaldir. Böyle olur. Ama güneş almadığı zamanlarda oluyorsa kökleri toprak yüzünden yanıyor ve çürüyor demektir. Bunun bir sebebi de kapalı yerde tutmak yüzündendir. Fesleğen kesinlikle 7/24 sürekli açık hava istiyor. Sürekli hava hareketlerine ihtiyacı var.
Toprak yüzünden kökleri yanıyor ve çürüyordur demişsiniz, peki nasıl bir toprak hazırlamalıyım?
***
Hazır poşet topraklar gübre takviyeli hazırlanıyor (genelde suni gübrelerle). Ama çoğu zaman gübre vb besleyici takviyelerin ölçüsünü kaçırırlar. Bu da ince ve hassas kökleri olan bitkilerin köklerini yakıp çürütüyor. Yani işiniz şansa kalmış. En iyisi o tür toprakları kullanmadan önce bir müddet bol bol sulayarak dinlendirmektir. Böylece gübrelerin fazlası suya karışıp toprağı terk eder ve toprak güvenli hale gelir.
Fesleğenlerim her yanlarından çiçeklenmek, tohuma kaçmak istiyorlar. Gördüğümde koparıyorum fakat yetişmek oldukça zor olmaya başladı. Tepelerini kessem bile 2-3 gün sonra yine aynı mevzu gerçekleşiyor. Şu sıralar yaşadığım bölgede geceler soğuk iken gündüzler hala sıcak kalıyor ve ara sıra gece ile gündüz arası keskin sıcaklık düşüş-yükselişleri yaşanabiliyor. Bu saatten sonra tohuma kaçmalarına izin vermek doğru olur mu?
***
Fazla geciktirmekle hiç tohum alamama riskiniz var. Tüm çiçeklerini koparmamalıydınız. Mesela benim bahçedekiler yaz ortasından beri çiçeklenseler de yeni filizlerle dallanmaya ve yeniden çiçeklenmeye devam ediyorlar. Ben yeme amacıyla tomurcuklarını koparıyorum yani hiç biri tamamıyla çiçeklenemiyor. Şu anda bir iki dalında tohumları tam olgunlaşmış ama yeni yaprak verenleri mevcut. Rahat olun. O kadar sıkıntıya girmeyin.
Merhabalar. Benim fesleğenlerim çiçek açtı, tohuma kaçtı ve artık tohum kapsülleri kurumaya başlıyor. Bunları hemen almalı mıyım yoksa istediğim zamana erteleyebilir miyim?
***
İyice kurumalarını bekleyin. Tam kurumamış tohumları alıp saklarsanız küflenme ve çürüme başgösterebilir.
“rüzgar olmadan yaşayamazlar” demişsiniz. İş yerinde zerre rüzgar olmadan çok güzel fesleğenler yetiştiriyorum. Bu da bazı bilgilerinizin doğru olmadığını gösterir.
***
Ömer Bey rüzgar demek hava akımları demek. Hava hareketleri. Buna tüm bitkilerin ihtiyacı var. En çok da fesleğen, siklamen ve küpe çiçeği hava akımlarının sürekliliğine muhtaçtır ve bu yüzden kapalı ev ortamlarında yaşayamazlar. Sizin iş yeriniz ya eski tip kenarlardan hava sızdıran pencereler sayesinde ya da klima sayesinde yeterince hava akımlarına sahip ise sorun çıkmaz. Veya sürekli içerinin havasını dışarı üfleyerek çalışan pencere aspiratörleri ortama hava hareketleri sağlar. Diğer faktörler çok yüksek tavan, çalışan makineler ve fazla insan hareketleri ortamda sürekli hava hareketlerine sebep olabilir.
Feslegen, adacayi, nane, kekik vs.. yeşillikler fide alınarak küçük saksıda bahçede yetiştirilebilir mi? Fideleri ne zaman dikmek lazım? Kuruduğunda atılacak mı bekleyince yeniden yeşerir mi?
***
Evet tabii ki bahçede yetişirler. Hem saksıdakinden daha verimli olurlar. Fesleğen kışın ölür. Tohumlarını alıp her ilkbaharda yeniden ekmeniz lazım. Diğerleri uzun ömürlüdür ve İstanbul’da kış soğuklarına tam dayanıklıdırlar.
Emeğinize sağlık çok güzel bir bilgilendirme metni.
Kaç günde ne kadar sulamak gerekir? İlkbaharda Antalya’da balkonda yetişir mi? Torf toprağa sıkıştırıp içine tohumlarını koyup üzerine azıcık toprak ekeledim sorun olur mu?
***
Yukarıdaki bilgileri okursanız ihtiyacınız olan her bilgi var.
Ektiğim fesleğenler mart başında havalar biraz ısınınca çimlendi, şimdi ise soğudu ve hava geceleri 5-6 derece oluyor. Gelişimleri sekteye uğrar mı ayrıca bir girişimde bulunmalı mıyım?
***
Acele etmişsiniz. Benim bahçemde her yıl tohumdan kendiliğinden yetişirler ama tohumların çimlenmelerini nisan sonu, mayıs gibi görüyorum (burası Didim). Siz sanıyorum ev içinde tutuyorsunuz. Bunlar sıcak seviyor. Mayısa kadar dışarı çıkarmayın.