Mavi Amarillis, Worsleya procera

Çiçek açmamış haliyle bile şaşırtıcı bir güzelliği olan mavi amarillis maalesef kolay bulunabilecek bir tür değil. Yetiştirilmesinin zor, bakımının zahmetli olmasından dolayı çiçekçilik sektöründe yerini almamış. Yine de meraklıları bir şekilde bulabiliyor.

Genel özellikleri

Bütün yıl yeşil yapraklıdır. Çiçekleri mavi – eflatun arası tonda hoş bir renktedir. Bitkinin soğan üstü boğaz kısmının bir hayli uzun olması ve sağa sola dağılım gösteren yapraklarının kavisli olması egzotik küçük bir süs ağacı imajı uyandırır. Yetiştiği şartlara göre boyu 60cm ile 1.5m arasında değişir. Bazen 1,8 metreye kadar gelişir. Soğanı oldukça büyüktür.

Çiçek açması sadece yaz aylarında, geceleri 20C derecenin altında serinlik olan yerlerde mümkündür.

Bir süs bitkisi olarak mavi amarillis yetiştirmek çok zordur. Bakımı da devamlı büyük dikkat ve kontrol gerektirdiğinden dolayı oldukça zahmetlidir.

Soğan yapısı

Görünüşte soğana pek benzemez. Mini fidelerin soğanı şekil olarak bildiğimiz soğana daha çok benzer. Ama büyüdükçe değişir. Farklı görünümü aslında “yalancı gövde” yapısına bağlıdır. Yalancı gövde devamlı merkezden çıkıp yükselen yaprakların zamanla iç içe sarmal gibi sıkı bir hal almalarından kaynaklanır. Muz bitkisinden de aynı şekilde yalancı gövde oluşuyor. Çoğunluk amarillislerde soğanın üstünde kısa bir boyun bölgesi varken mavi amarilliste boyun kısmı gayet uzunca yalancı gövde halinde olur.

Habitat

Mavi amarillisin ana vatanı Brezilya’nın güney-doğu kısmında Rio de Janeiro civarındaki Organ dağlarıdır (Serra dos Órgãos). Burası tropikal – subtropikal iklim kuşaklarının geçiş alanı ve Atlantik yağmur ormanları bölgesidir. Fakat mavi amarillisler ormanların ulaşamadığı yüksek yerlerde, çok az bitki türlerinin uyum sağlayabileceği ekstrem şartlarda, dik ve yarı eğimli granit kayalıkların yüzeylerinde yaşarlar. Bu korkunç yerlerde ise sadece şelalelerin yakınlarında, şelalelerin sisleme etkisi altında kalan kayalıklarda yaşarlar.

Dik, çok eğimli ve orta eğimli granit kayalıklarının üzerindeki çatlaklarda ve çukurluklarda biriken çürüntüler içinde çeşitli litofitik bitkilerle yaşadığı için mavi amarillisin de bir litofit olduğu düşünülmüş. Bu konuda kesin bir kanaat yok ama bir litofit olduğunu kabul etmemiz gerekiyor. Çünkü normal toprak ortamlarında yaşayamıyor. Son derece zor yaşam şartlarına adapte olmuş olan mavi amarillisler şelalelerin oluşturduğu sislemenin devamlı etkisi altında gündüz boyu saatlerce güneşe, gece boyu çok serin havaya maruz kalarak yaşarlar.

Uyumluluk

Ev şartlarına tam uyumlu olamaz. Ancak kesintisiz havadar ve güneşli pencere önlerinde yetişebilir. Sıcak memleketleri sevmeyen mavi amarillis yazın sıcaklık 30C derecenin pek üstüne çıkmayan ve gece ısısının 20C derecenin altında fazla serin olan yerleri sever. Çiçek açması da yine bu şartlara bağlıdır. Kış soğuklarına sıfırın altında birkaç dereceye kadar dayandığını söyleyenler olsa da tecrübeli yetiştiriciler sıfır derecede bile öldüğünü iddia ediyor.

Kullanım

Soğanlı çiçek meraklılarının en aradığı ve en nadir türlerden biri olan mavi amarillisin kullanım alanı süs bitkisi olmakla sınırlıdır.

Salonlarda kullanımı: İç mekanlarda yetişmesi her mekanda mümkün olmaz. Uygun bir yerde devamlı tutarak ara sıra salonda istediğiniz yere geçici olarak koyabilirsiniz. Haftada bir iki gün, sadece birkaç saatliğine.

Ticari değeri

Avrupa ülkelerinde soğanları çok pahalıdır. Bir kaynaktaki bilgiye göre tek soğanın fiatı 139€ ile 179€ arasında değişiyor.

Mavi amarillis yetiştirme

Zor. Açık hava ya da 7/24 sürekli hava akımlarına sahip mekân istiyor. Sıcak memleketleri sevmez. Toprak isteğinde mavi amarillis pH derecesi açısından değil ama toprağın yapısı açısından son derece müşkülpesent bir bitkidir. Sulamayı nasıl ve ne gibi bir dengede tutmak gerektiğini iyi bilmek ve mutlaka doğru yapmak şart.

Güneş ihtiyacı

Doğal yaşam alanlarına bakarsak saatlerce bol bol direkt güneş ister ama bu şart değil. Mavi amarillis için en iyisi sabahları veya akşama doğru günde 3-4 saat direkt güneş almasıdır. Kışın daha fazla süre direkt güneş daha iyidir. Yaz aylarında öğle vakti güneşini mutlaka filtrelemek gerekiyor. Gerçi hiç zararı olmaz ama görselliğinin, güzelliğinin tam yerinde olması güneşten biraz korumayla mümkündür.

Gelişimi ve çiçek açması için ideal sıcaklık şartları

Kış boyu maruz kalacağı soğukluk +2C dereceden daha aşağı olmamalı.

Sadece yaz aylarında çiçek açan mavi amarillisin çiçek vermesi için yaz boyunca gece ısısının 14C derece ile 18C dereceler arasında olması, 20C dereceyi aşmaması şart. Gündüz sıcaklığının da 24C derece ile 30C dereceler arasında olması hem rahat gelişim göstermesini hem çiçek açmasını sağlar.

Toprak isteği

İşte bu işin belki en zor kısmı. Çünkü kök ve soğan çürümelerinin önüne geçmek pek kolay değil. Sırf ponza taşında sorunsuz yetiştiğini söyleyip mavi amarillisler için bunu tavsiye edenler çok. Fakat bu durumda köklerin uzun süre kupkuru kalması riskine karşı ikide birde sulamak gerekecek. Çeşitli toprak karışımı tarifleri var. Tariflerde perlit, torf, sphagnum yosunu ve cocopeat gibi su tutuculuğu yüksek maddeler tavsiye edilmiyor.

Birkaç tarif inceledim. Mavi amarillislere göre toprak tarifleri iklime ve iç mekan veya dış mekan ortamlarına göre de değişiyor. Çam kabukları, sphagnum yosunu tavsiye edip bir de bunların kök çürüttüğünü söylüyorlar. Karışımlarda humuslu-çürüntülü arazi toprağının (loam) gerekliliğinden bahsedenler de var ki bu gerçekten önemlidir. Genelde bu konuda işin içinden çıkamıyorlar. Aslında başlıca hataları mavi amarillisin köklerinin doğasına hiç uygun olmayan daracık ve derince saksılarda yetiştirmeleridir. Halbuki oldukça yayvan ve sığ saksıda yetiştirmek kök çürüme riskini büyük ölçüde azaltacaktır. Doğru saksı kullanmak şartıyla şöyle bir karışım yapmak çok isabetli bir tercih olur:

%40 küçük taneli ponza taşı +% 30 bitki çeşitliliğince çok zengin bir arazinin veya ormanın en üst yüzey çürüntülü humuslu toprağı + %15 2-3mm iri dere kumu + %15 orkide çam kabukları (zeytin çekirdeğinden büyük olmayacak şekilde).

Tarif ettiğim gibi karışım yaptıktan sonra, ayrıca doğal kireç taşı (kalker taşı) küçük kırpıntılarından 1 litre hacim karışım toprağa göre 2 yemek kaşığı ölçüsünde, yine toprağa karıştırın.

Benim verdiğim toprak karışımına benzer farklı karışımlar kendiniz hazırlayabilirsiniz.

Ponza taşının kullanımı her halükârda kesinlikle gereklidir. Soğan büyüdükçe, yalancı gövde kalınlaştıkça karışımda kullanılan ponza taşları sadece ince değil irili ufaklı olmalı ki bitkinin dik durması için toprağın sıkışması gerektiğinde kökler yine son derece havadar ortamda kalsınlar.

Soğanını toprağa nasıl dikelim?

Mavi amarillisinizi dikerken karışım toprağı saksıya doldurmadan önce en alta 3cm yüksekliğinde ponza taşı + kalın taneli kum karışımı döşemelisiniz. Onun üstüne 5-6cm yüksekliğinde karışım toprak yayarak soğanı üstüne oturtun. Kökleri varsa aşağıya yöneltmeyip çevreye yayın. Karışım toprağın geri kalanını soğanın çoğunluğunu örtecek kadar doldurun. Büyük mavi amarillislerde bazen soğanın nerede bitip yalancı gövdenin nerede başladığı anlaşılmaz. Bu durumda dip kök kaidesinden yukarı doğru 6-7cm kadar, veya soğanın büyüklüğü ve gücüne göre 10cm kadar kısmı toprak altında kalması yeterli olur.

Saksı özelliği ve büyüklüğü

Oldukça yayvan, pek derin olmayan eski tip kalitesiz çömlek saksı mavi amarillisler için en iyisidir. Hata çok sığ ama çok geniş güveçlik çömlekler, dibinde delik açmanız şartıyla idealdir..

Soğanın büyüklüğüne göre saksı genişliği: Örneğin ortalama bir yumurta büyüklüğündeki küçük soğanlarda, saksı kenarları ile soğan arasında en az 12cm mesafe olmalı. Her yönden bu mesafe olacak yani soğan tam ortada kalacak şekilde. Dolayısıyla saksının çapı 30cm olacak.

Soğanın büyüklüğüne göre saksının genişliğinin de daha fazla olması gerekir. Saksının çok sığ olması gerektiğini de unutmayalım.

Mavi amarillis bakımı

Ev, ofis vb iç mekanlarda yetiştiriyorsanız ortamda 7/24 sürekli hava akımları dolaşması gerekir.

Sulama

Toprağın suyu “derhal” süzdürür özellikte ve su tutuculuğunun biraz zayıf olması şartıyla sulama hakkında şunlar tavsiye edilir:

Sulamayı çok su ile, yavaş yavaş dökerek, bir defada yapın. Saksı altı ya ayaklı olmalı ya da saksının altında yere temas etmemesini sağlayan birkaç taş olmalı ki su saksı içinde hiç beklemeden aksın gitsin. Bir dahaki sulama vakti, toprağın sadece ıslaklığının gittiği vakittir. Yani neminin de iyice kurumasını beklemeyin. Ancak mavi amarillisiniz serin zamanlarda kapalı yerde duruyorsa bu gibi şartlarda toprak neredeyse kupkuru hale gelinceye kadar bekleyin. Sulama sıklığı bu şekilde belirlenir. Düzenli zaman aralıkları söz konusu olamaz. Toprağın kuruma hızına göre günde bir sulamak bile gerekir çoğu zaman. Bazen de bir hafta, 10 gün kadar gerekmeyebilir.

Sadece yağmur suyuyla sulayın gibi abartılı tavsiyelere kulak asmayın. Yalnız, sulama suyunu tortusundan kurtulması için büyük kapta iki gün bekletmek ve üst kısmını sulamada kullanmak her türlü saksı bitkisinin sağlığı için gereklidir.

Bitki besini verme

Eşit ağırlıklı (genel amaçlı) bitki besini uygundur. Salon bitkileri için satılan suya karıştırılıp sık sık verilecek nitelikte düşük dozajlı sıvı besinlerden kullanmanız daha iyi olur (genel amaçlı olmalı). Bir litre suya bir kapak dolusu karıştırılır. Ama mavi amarillis için dozajı daha da düşürün. Mesela 2 litre suya yarım kapak gibi. Böylece hemen her sulamayı besinli su ile yapın. Ara sıra besinsiz temiz su ile sulayın.

Mavi amarillis nasıl çoğaltılır?

Süs bitkileri ticari üretimlerinde pek yerini almamış bir tür olduğundan dolayı çiçekçilerde bulmak imkansızdır. Az sayıdaki üreticilerine ulaşmak ise zor ve pahalı. İnternet üzerinde satıcı bulma araştırmalarınızda sahtekarlarla karşılaşma riskiniz %99.. Tohumlar ise ya alakasız bitki tohumları çıkar ya da bayat ve ölüdür.

Tohumla üretim

Ne yazık ki mavi amarillislerde kendi poleni işe yaramıyor. Soğan kardeşi olmayan başka bir tohumdan yetişmiş mavi amarillis ile polen değiş tokuşu yaparsanız her ikisinden de tohum elde edersiniz. Tohumları olgunlaşıp kuruduğu zaman ekmeniz gerekir. Fazla bekletmeye gelmez. En sağlıklı oldukları zaman ilk 4 aydır. Sonra git gide yaşam kaliteleri düşer. 8 ayı geçtiğinde tohumların canlanma özellikleri büyük ölçüde azalmıştır. Bundan sonra artık her geçen gün tohumların aleyhinedir.

Tohumların çimlenmesi için 20C derece dolaylarında ısı yeterli. Daha serin ortam uygun değil. Sürekli hava hareketleri ve yüksek nem gerekir. Bunun için sıcaklığın yeterli olduğu mevsimlerde tohumları açık havada çimlendirmeye çalışmak daha iyi olur. Tohumları ekmeden önce şöyle bir toprak karışımı yapın:

%50 çok ince ponza taşı, % 30 gerçek torf, %10 iri taneli temiz dere kumu ve %10 doğal kireç taşı kırpıntıları ile yapacağınız karışım hem tohumların çimlenmesi için hem mini fidelerin birkaç ay gelişimlerini sürdürmeleri için gayet uygundur ve yeterince sağlıklı bir kök ortamı vazifesi görür.

Tohumları toprağa hafifçe gömüp toprak üst yüzeyi günün çoğu vakti ıslak kalacak şekilde ara sıra su fısfıslayın. Güneşin ısıtması, ıslaklık ve sürekli hava hareketleri sayesinde tohumlar çimlenir. Çimlenme olursa bundan sonrası pek zor değil. İç mekanlarda köklenen mavi amarillis fideciklerinin çoğu, hatta hepsi zamanla çürüyüp ölebilir. Bunun önüne geçmek için ortamın sürekli esintili olmasını sağlayın.

Mavi amarillis fideciklerini dozajı iyice düşürülmüş bitki besini ile beslemek gerekli (yukarıda besin verme kısmında anlattığım gibi). Ayrıca mini fidecikler direkt güneş isterler. Bunu hafife almayın. Günde 7 saat devamlı direkt güneş tavsiye edilse de sabah saatlerinde en az 4 saat kadar direkt güneş alıp ısınmaları yeterli olur.

Soğanları ayırarak çoğaltma

Bildiğimiz amarillislerde olduğu gibi mavi amarillisin soğanı da kendiliğinden yavrular ve böylece çoğaltmanız mümkündür. Mavi amarillisin yavrulaması bazen soğana benzemeyen sürgün şeklinde ve bazen biraz soğan şeklindedir. Hangisi olursa olsun önce iyice güçlenip kendi köklerini geliştirmelerini bekleyin. Sonra, bağlantılı kısım eğer toprak altında ise oraya kadar toprağı boşaltın (yani sökmeyeceksiniz). Yavruyu anaya bağlandığı yerden kestikten sonra araya küçük bir şey koyup birbirlerine tekrar temas etmemelerini sağlayın. Bu şekilde birkaç gün bekletin ki kesik yerler tamamıyla kurusun. Sonra kökleri fazla hırpalamadan saksıdan çıkarıp ana ile yavrunun köklerinin karışıklığından kurtarın. Yavruyu alıp başka saksıya dikin.

Problemleri ve zararlıları

Çiçek açmama problemi sebep ve çözümü ile yukarıda anlatıldı. Kök çürümesi problemi yanlış topraktan ve gerekmediği halde sulamadan dolayı olur. Zararlılarına gelince bu konuda pek zorluğu yok. Sadece çekirge vb yaprak yiyen böceklerin mavi amarillislere dadanabildiklerine dair bilgiye rastladım.

Kaynaklar

Worsleya – pacificbulbsociety.org
The Blue Amaryllis of Brazil Worsleya procera (rayneri) – tropicalworldusa.com
Growing your Worsleya procera The “Blue Amaryllis” – strangewonderfulthings.com
Büyük fotoğraf: inaturalist.ca