Özellikleri
Salep orkideleri yumrulu olurlar. Yaz aylarını yapraksız geçirirler. Yapraklar kış aylarında direkt yumrudan çıkar. Gövdesi, sapı olmaz (iç içe gelişen yaprak sapları bir bütün olarak gövdeye biraz benzer ama değildir). Sadece çiçek sapı çıkarır ve sapın çevresinde çok sayıda çiçek açarlar.
İsim
Türkçede Salep, Arapça orijinali ise Sahleb (tilki taşağı). Bilimsel adı ise Orchis. Eski Yunancada ὄρχις (orhis) kelimesi taşak anlamına geliyor. Topraktan söktükleri zaman kökte bitişik iki yumru gördükleri için bu ismi vermişler. Anadolu’da bazı yörelerde çevredeki doğal bitki örtüsünden orkide türlerine it taşağı derler. Her farklı bölgede farklı yöresel isimlerı vardır.
Yumrular
Salep orkidelerinde iki toprak altı yumrusu olur. Önceki yıldan kalma yumru kıştan sonra yeni gövdeyi, yaprakları ve çiçekleri oluşturmuştur. Bütün birikimini yeni gelişime ve yeni yumruya aktarıp biraz küçülerek kurur ve ölür. Diğer yumru yeni oluşmaktadır. Yeni yumru ise kışın hayatta kalmak ve sonraki yıl tekrar yeşermek için gereken yapılanmayı sağlamak ve besin depolamak içindir. Yaza doğru yapraklar kuruduğunda yeni yumru gelişimini tamamlamış ve uykuya çekilmiştir.
Orchis anatolica
Çiçek açmaları
Türüne göre çiçek açma zamanları farklıdır. Kış sonu ile yaz başı arasında değişir. Çiçek yapıları türden türe farklıdır. Çiçekler genelde (çoğu türlerde) çok küçüktür.
Toprak isteği
Bilgi kaynaklarında asitli toprak istediklerini iddia ederler. Fakat Salep türleri en çok Güney Yunanistan, Ege adaları, Girit, Rodos, Kıbrıs, Güneybatı Ege ve Akdeniz bölgemizde bulunurlar. Fakat buralarda toprak asitli veya nötr olmak şöyle dursun, genellikle yüksek alkalinlidir. Salep orkidelerinin kireç taşlarıyla yoğun bir şekilde kaplı olduğu yerlerde bol bol yetiştiklerini görürüz. Demek ki asitli toprak ve humuslu toprak şart değil.
Mitoplojide Orchis
Eski Yunan mitolojisine göre şarap tanrısı Diyonisos bir şarap şenliği düzenlemiş. Annesi bir su perisi, babası bir orman cini olan genç Orhis bu şenlikte çok içmiş ve sarhoş olmuş. Diyonisos’un elçilerinden bir kıza tecavüz etmeye kalkışmış. Şarap şenliğinin kadın görevlileri Orhis’i paramparça etmişler. Babası oğlunun tekrar sağlıklı olarak canlandırılması için tanrılara dua etmiş. Duası sadece bir bitki olarak dirilmesi şeklinde kabul görmüş. Genç Orhis böylece bildiğimiz salep bitkilerine dönüşmüş.
Dünyada Salep (Orchis) cinsinin türleri nerelerdedir?
Avrupa, Kuzey Afrika, Ortadoğu, Balkanlar, Anadolu, Kafkaslar, Orta Asya, Doğu Asya.. Bir iki salep türü Asya’nın en doğusunda ve Kuzey Amerika’nın en batısında da bulunur. Tüm Orchis türleri toprak orkidelerindendir.
Orchis punctulata
Kullanım
Orchis cinsinden orkidelerin toprak altı yumruları salep içeceği ve dondurma yapımında ve ayrıca şifalı bitki olarak kullanılır. Fakat maalesef Türkiye’de yumruları söz konusu kullanım amaçlarıyla aşırı bir çoklukta doğadan toplanılıyor ve çok yerde tükenmişlerdir.
Benzer yapıdaki diğer toprak orkidesi cinsleri
1000’de fazla türden orkideler Türkiye ve civar ülkelerde bulunuyor. Bunlardan 30 kadarı Orchis cinsi adı altında resmen kabul görmüş. Çoğunluk türlerde henüz bilimsel kesinlik yok. Bazıları doğal hibrit, bazıları da türlerin alt türleri diye düşünülüyor.
Ayrıca çok benzeseler de, hatta salep ve dondurma yapımında aynı şekilde kullanılsalar da bazı türler Orchis cinsinden değil, ayrı cinslerdendir. Avrupa, Balkanlar, Türkiye, Ortadoğu ve Akdeniz ülkelerinde dondurma ve salep içeceği amacıyla insanlar para hırsıyla bilinçsizce toplayıp yok ettikleri halde aslında biyolojik özellikleri itibarıyla farklıdırlar. Birçok türden toprak orkideleri farklı birkaç farklı cinslere aittir. Salep ve dondurma yapımına uygun türlerin mensup oldukları temel cinslerden birkaçı şunlar:
Anacamptis, Barlia, Cephalanthera, Comperia, Dactylorhiza, Himantoglossum, Neotinea, Ophrys, Orchis, Serapias..
Türkiye’de birçok türün nesli tükenmiş olup geri kalanların nesli tükenmek üzeredir. Orchis cinsine bağlı ve yukarıda adı geçen diğer cinslere bağlı orkideler salep ve dondurma yapımı için her yıl tonlarcası doğal alanlardan toplayıp yok ettiler. Nitekim geri kalanlarının nesilleri tekenmek üzeredir. Nesli tükenen türler belki kudsiyet amacıyla ciddi anlamda korunan tarihi mezarlıklarda, girmek yasak olan askeri bölgelerde ve cinli diye korkudan kimsenin uğramadığı arazilerde bulunabilir.
Salep içeceği
Yukarıda adı geçen ve benzer cinslerden orkidelerin yumrularını kurutup toz haline getirerek salep içeceği yaparlar. Sütle pişirilerek hazırlanan ve sıcak içilen salebi Osmanlılar Avrupalılara tanıtmış. Şimdi halen tüm Avrupa dillerinde bu içeceğin adı Salep’tir. Salep denince Türk akla gelir. Bilgi kaynaklarında geleneksel bir Türk içeceği diye anlatırlar. 17. ve 18. yüzyıllarda Osmanlılara büyük saygı duyulurdu. Çünkü süper güç olunca korkudan saygı ve özenme doğuyordu. Nitekim kahve gibi salep de İngiliz sosyetesinin gözde içeceklerinden olmuştu. Daha sonra salebin neden elde edildiğini öğrendiklerinde o yüzyıllarda İngilizler ve Almanlar kendi topraklarında doğal olarak var olan Orchis orkidelerini kullanmaya başladılar. Zamanla belki çok yerde salep içme modası geçti ama maalesef Türkiye’de modası hiç geçmedi. Dolayısıyla Orchis orkideleri türlerinin pek çoğunun nesilleri Türkiye’de artık tükenmiştir. Meşhur Maraş dondurmasını da aynı orkidelerden yaparlar. Şanssız Orchis cinsi orkidelerini hem kışın salep içeceği için hem yazın dondurmalar için yok ediyorlar. Anadolu doğasından hızla kaybolmaktalar.
Sizden ricam ben sahlep yetiştirmek istiyorum. Nasıl yardımcı olursunuz? Yer sıkıntım yok.
***
Aşağıdaki bilgiden başka herhangi bir şekilde yardımcı olabilmem mümkün değil:
Bu tür toprak orkideleri toprakta bulunan bazı mikroorganizmaların sayesinde yaşamına devam edebiliyor. Arazinizde salep ve benzeri toprak orkidelerinden hiç yoksa muhtemelen o toprak uygun değildir. Çünkü Akdeniz ve Ege bölgelerinde bu türlerden doğal arazi olarak kalabilmiş her yerde bulunması gerekir. Eğer hiç yoksa oradaki toprak o mikroorganizmaların hayatta kalmasına elverişli değildir. Bu durumda orada toprak orkideleri de hayata tutunamaz. Ama eğer araziniz eskiden beri sürekli tarım için kullanılmakta ise ya da hayvanlar için sürekli mera olarak kullanılmışsa oradaki orkideler yok olmuştur. Bir diğer ihtimal oradaki orkidelerin toprak altı yumrularının salep içeceği ve dondurma yapımı amacıyla sürekli toplanıp tüketilmiş olmasıdır. Şimdi deneseniz belki olabilir. Bir deneyin. Ama bilin ki Türkiye’nin toprak orkideleri kışın yapraklanır. Kış sonunda çiçeklenir. İlkbaharda havalar iyice ısındığı zaman yapraklar kurur ve tamamıyla ortadan kaybolurlar. Toprak altında kalan yumrular tekrar uyanmak için kışı beklerler. Dolayısıyla, eğer bu işi yapacaksanız çiçeklerindeki tohumları sürekli alıp saklamalı, sonbahar ortasında araziye yerleştireceğiniz yumurta büyüklüğünde doğal sert kireç taşlarının hemen yanlarına hafifçe gömmelisiniz. Sürekli bu şekilde uğraşarak orkidelerin yıldan yıla çoğalmalarını sağlarsınız. Bir hayli titiz çalışmak lazım. Ne zaman uygun çoğunluk mümkün olursa o zaman ticari amaçla toplayıp satabilirsiniz. Tohumdan yetişen bir salep orkidesi tahminimce üç yılda normal yetişkin hale gelir. Sürekli uğraşırsanız hiç sorun çıkmaz. Yeter ki toprağınızın yapısı orkide köklerinin ortak yaşamaya ihtiyacı olan mantar türünden mikroorganizmaların yaşamalarına elverişli yapıda olsun. Onlar yaşarsa orkideler de yaşar.
Eylülde balkondaki sanırım 30 lt civarı buyuk saksıya 7 adet salep yumrusu dikmiştik. Son 2 haftadır 3-4 tanesinin yapraklarında incelme gibi zayıflık ve sararma var. Çiçek sapları yeni çıkıyor hepsinin. Ailecek ikiye bölündük. Çok mu suluyoruz, az mı suluyoruz diye.. Kısın oldukça az suluyorduk. Acaba havalar ısındıkça sulamamız az mı kaldı sulamamız? Bunu sularken de tarif ettiğiniz gibi dibinden su çıkana kadar mı sulamalıyız? Hasat zamanı yaklaştı. Çok su vererek yumruları çürütme korkumuz var.
***
Çiçek açarken yaprakların bozulmaya başlaması normal karşılanabilir. Ama keşke hatalarınızın tek sonucu bu olsa.. Eğer her şeyi dört dörtlük yapsaydınız biraz daha uzun süre yapraklar sağlıklı kalabilirdi.
1- Kışın susuz bırakmanız yanlış olmuş. Orkideler doğal alanlarında kışı yapraklı geçirir. Böylece ilkbahara kadar bir hayli güç toplamış olurlar. En çok Akdeniz ve Ege bölgesinde bulunduklarını düşünürseniz buralar kış boyu sık sık yağmurludur. Hem yağmurlar İstanbul’daki gibi nazik değil, oldukça şiddetli yağar. Sizinkiler kışın yapraklanamadıysa bu demektir ki yeni oluşan yumrular biraz mini kalmışlardır. Bir de eğer gıdım gıdım cimri cimri su ile sulamışsanız doğalarına aykırı bir şey. Toprakta zehirlenme başlar ve köklerinde aşağıda bahsettiğim mantar koruması olmamışsa çürüyebilirler.
2- Doğal arazi toprağı ya da en azından doğal arazi toprağı + torf toprak karışımı yapmanız gerekiyordu. Çünkü toprak orkideleri doğal topraklarda bulunan ve kökleri kaplayan, böylelikle bitkinin kök sağlığını garanti altına alan bazı mantar türleri sayesinde sağlıklı bir şekilde uzun yıllar hayatına devam ederler. O mantarlar olmasa aniden çürüyüp ölme riski çok yüksektir. Ve doğal yaşam alanlarında gerekli mantarların olmadığı yerlerde orkideler hiç bulunmaz. Bakarsınız birkaç metrekare alanda bol bol var ama yakın civarlarda aynı özellikte görünen diğer yerlerde hiç yok. Mantarların diğer yardımı salep orkidelerinin köklerinin topraktan alması gereken elementleri kolayca alabilmesidir. Bu sayede salepler hiç gübrelenmeyen doğal arazilerde her yıl toprak altı yumrularını güzelce yenilerler. Aslında uygun mantarlara sahip toprak bulmak şans işi. Temiz doğal arazilerden çeşitli yerlerden toprak alıp karma yaparsanız şansınız artar.
Tarlama salep ekmek istiyorum. Hangi cins salep ekmeliyim?
***
Bunlar tarla ziraatine uygun değil. Çünkü aynı bir küçük bölge içinde bile metrekareden metrekareye dahi değişen toprak mikroorganizmalarına göre gelişim gösterirler. O mikroorganizmalar ne yazık ki her yerde hayat bulamıyor.
Salebin ışık ihtiyacı, toprağın türü, drenajı ve su miktarı mevsimsel olarak nasıl olmalı? Yumruları nasıl çürütmeden uzun yıllar coğaltıp devamlılıgını sağalayabiliriz?
***
Özel yetiştirmek çok zor, hatta imkansızdır ve tavsiye etmem. Genelde en fazla 3 yıl güçten düşerek yaşar ve ölürler. Salepler doğal yaşamlarında sadece sonbahar sonu – ilkbahar ortası arasında yapraklıdır. Bu dönemde tam gün direkt güneş ister. Diğer zamanlarda yumrular kuru toprak altında uykudadır. Akdeniz ikliminin tam hüküm sürdüğü bölgelerde (kış boyu çok sık ve çok ağır yağmur yağışlı, yaz boyu tam kurak) doğada salep orkideleri kireç taşlarının yoğun olduğu ve humusça biraz fakir topraklarda yaşarlar. Yaşadıkları yerin topraklarında bulunan bir tür mantar salep yumrularının sonbaharda yeni kökler çıkarmasıyla beraber o köklerle ortak yaşama geçer. Mantar sayesinde salep gayet sağlıklı gelişir. Yeni oluşan yumrular daha dolgun büyür. Bu sayede oralarda salepler çoktur.
Salep bitkisinin yaşayabilmek için toprak bakterilerine ihtiyacı olduğunu belirmişsiniz neredeyse bütün yorumlarda, dediğiniz tamamen yanlış değil ama doğruda değil salep bitkisi sadece tohum halinde iken mikoriza türü mantarlara ihtiyaç duyar çünkü endospermi yoktur. 4 veya 10 yıl içerisinde gelişimini tamamladıktan sonra normal bir salep haline gelebiliyor doğada o süreci atlattıktan sonra iklimsel veya çevre koşulları uygunsa sağlıklı bir şekilde bu mantar olmadanda yaşamına devam edebilir bu bitkinin üreticileri çeşitli diğer mantar hastalıklarından etkilenmemesi adına fungusit mantar öldürücü ilaçlar kullanmaktalar bu ilaç salebin tohum aşamasındayken simbiyotik ilişki içerisinde olduğu mantarlarıda öldürür ama bitki zaten gelişmiş bitki olduğu için bunun bir zararı olmaz
Arpacık salebi diye bir bitki varmış faydası zararı yada nasıl yetişir öğrenebilir miyim?
***
Bilmiyorum hiç duymadım.