Colchicaceae (Acıçiğdemgiller) familyasından Sandersonia cinsinin sadece bir türü var: Sandersonia aurantiaca. İngilizcede yaygın bir adı Christmas bells’dir (Noel çanları). Bir diğer adı ise Chinese Lantern Lily’dir (Çin feneri zambağı). Ana vatanı Afrika kıtasının güney ucunun doğu taraflarıdır (kurak kış özelliği görülen yerler). Çayırlık alanlarda ve orman dış kenarlarında güneşe tam açık yerlerde, eğimli tepe yamaçlarında nemli yerlerde bulunurlar.
Özellikleri
Vazoda üç hafta dayanan çok güzel çiçekleriyle kesme çiçekçilikte maddi değeri yüksek türlerden biri olan Sandersonia aurantiaca ayrıca çok iyi bir dış mekan saksı süs bitkisidir. Uzun ömürlü ve yumru köklüdür.
Sıcak aylarda aktiftir. Son derece gösterişli çiçekleri turuncuya yakın sarı renkte ve yüksük iriliğindedir. İlkbahar ortasından sonra, yaz ortasına kadarki dönemde çiçek açar. Yumru kökleri kışın kuru toprak altında uyur. Yazın çiçek aştığı halde Noel çanları çiçeği demelerinin sebebi: Anavatanı olan Güney Afrika’da mevsimler buradakinin tersinedir. Burada yaz ise orada kış, burada kış ise orada yaz. Dolayısıyla aralık – ocak aylarında orada mevsim şartları bizim buranın haziran- temmuz aylarının şartlarına denk geliyor. Ve o dönemde Güney Afrika’da Sandersonia aurantiaca çiçekli halde oluyor.
Yumruları ile hayat döngüsü
İlkbaharda satılan Sandersonia aurantiaca yumruları ilginç yapılıdır. Küçük, yuvarlak bir yumru kendisinden ummayacağınız kadar gelişkin iki kalın uzantıya sahiptir. İki uzantılı bir yumruyu toprağa dikince bazen uzantılardan sadece biri dal geliştirir. Bazen ikisi de dal geliştirir ama birinin uzattığı dal daha güçlü olup daha iri çiçekler verir. Diğeri biraz güçsüz, daha küçük çiçekli gelişir. Sonbahara kadar bir yumru tükenip giderken gelecek yıl için yeni yumru(lar) oluşturmuş olur. Eğer ilkbaharda ekilen çift uzantılı yumrunun iki uzantısı da dal vermiş ve çiçek açmış iseler yaz sonunda her ikisinde de ananın kopyası, çift uzantılı yumrular oluşur. Fakat eğer sadece biri dal uzatıp çiçek açmışsa o kısımda ananın kopyası çift uzantılı bir yumru oluşur. Pasif kalan diğer uzantıda yaz sonunda yuvarlak ve uzantısız bir yumru oluşur.
Dal, yaprak ve tomurcuk vermesi
İlkbaharda toprak dışına çıkan yeni sürgünler dal dal uzar. Dallarda biraz dar yapılı, biraz uzunca yapraklar çok sık değildir. Yaprak görünümü oldukça zarif ve güzeldir. Sandersonia aurantiaca dalları hem yaprak hem tomurcuk vere vere uzamaya devam ederken tam rengini ve tam iriliğini almış çiçekler alt kısımlarda bulunur.
Çiçek açacak dalları dimdik yukarı uzama eğilimlidir. Fakat dallar dik duramayacak kadar esnektir. Bu yüzden değneklere bağlayıp desteklemek gerekiyor. İlkin 40cm gibi hatta daha az uzar. Ama eğer doğru toprak ve doğru bakım denk gelmişse yeni oluşacak yumrular gayet güçlü yapılanır. Ve sonraki yıl oldukça güçlü gelişerek boyu 1m kadar uzar. Hatalı bakımda ya da yanlış toprakta yeni oluşan yumrular küçük olur ve gelecek yılki performansı da zayıf olur.
Kullanım
Dış mekanlarda (bahçe-balkon) saksılarda yetiştirilir. Seralarda vazoluk kesme çiçek yetiştiriciliğine uygundur. Tıbbi açıdan kullanımı ancak işin uzmanlarının işidir. Zira yendiği takdirde kesin öldürücü ölçüde zehirlidir. Kesme çiçekçilik amacıyla Sandersonia aurantiaca yetiştiriciliğini yapacaksanız aynen karanfil yetiştiriciliğindeki gibi dalların dik durmasını sağlayacak bir sistem ayarlamanız gerekir.
Yetiştirme, bakım
Sandersonia aurantiaca yumrularını ilkbaharda satın alıp ekmeniz gerekiyor. Daha erkenden ekerseniz soğukta ıslak toprakta çürürler. Bahçeye dikmemenizi, saksılarda yetiştirmenizi tavsiye ederim. Sürekli dışarıda açık havada tutmalısınız. Kışın saksıyı hiç yağmur almayan kuru ve soğuk bir yerde tutmalısınız. Eğer yumrular kış boyunca kuru ve soğuk toprakta dinlenmezse çürürler. Kışın -9C dereceden daha fazla şiddette don olayları olan karasal iklim bölgelerimizde ise saksıyı kış boyunca dışarıda açık havada değil, yine soğuk ama dışarısı kadar şiddetli soğuk olmayan kapalı bir yerde bekletin.
Toprak ve saksı
Torf toprak kullanmalısınız. Bu özel topraklar sadece birkaç ay aktif olacak olan Sandersonia aurantiaca bitkisi için yeterince besleyici olup gübre istemez. Bunu önce tertemiz dere kumu ile harmanlayıp karıştırın. Miktarları şöyle: 3 ölçü torf toprak + 1 ölçü iri taneli temiz kum.
Saksı 25-30cm derinliğinde ve o derinliğe yakın genişlikte olmalıdır. Saksı başına en fazla 4 yumru uygundur. Yumrular arasında 8cm kadar mesafe bırakın.
Saksının dibine bir iki parmak yüksekliğinde çakıl taşları döşeyin. Sonra üçte ikisini toprakla doldurup toprağı biraz bastırın. Tam ortaya 1m kadar uzunlukta bir değnek saplayın (daha sonra uzayacak dalları bağlamak için gerekli). Sandersonia aurantiaca yumrularını yerleştirmeden önce onlara altlık olarak bir parmak yüksekliğinde iri taneli kum yaymalısınız. Üzerine yumruları dik değil yatay şekilde yerleştirin. Duruma göre uzantıların uçları biraz yukarı dönük, 45 derece gibi açıyla eğik yerleştirebilirsiniz. Sonra üstlerini toprakla örterek saksıyı toprakla doldurun ve sulayın.
Sulama
İlk sulamadan sonra toprak dışına sürgünler çıkana kadar sulamayın. Ama eğer toprak tamamıyla kupkuru olduğu halde hala gelişim olmamışsa sulayın. Sürgünler toprak dışına çıktıktan sonra ise artık toprak üst yüzeyinde kayda değer bir kuruma oldukça bol bol su dökerek sulamaya devam edin. Ağustos ortasında sulama sıklığını azaltın. Artık sadece toprakta adam akıllı kuruma oldukça bol bol su dökerek sulayın. Daha sonra yapraklarda bozulma gördüğünüz zaman, ya da yapraklarda hiçbir bozulma olmadığı takdirde ekim ayının girmesiyle birlikte sulamayı tamamen bırakın. İlkbahar ortasına kadar hiç sulamayın.
Bitki besini
Toprak kısmında anlattığım gibi gerekmiyor aslında ama hafif dozajda vermeniz çok iyi olur. Balkon saksı bitkileri için hazırlanmış olan çiçek amaçlı bitki besininden şu şekilde verin:
İlk gelişim başlanıp uzama hızlandığı zamanbir defa, çiçekler tam renklerini aldıkları zaman bir defa ve bundan tam bir ay geçtikten sonra son olarak bir defa daha verin.
Sandersonia aurantiaca güneş ihtiyacı
Saksıyı günde en az 4 saat kesintisiz direkt güneş alacağı bir yerde tutun. Sadece sabah saatlerinde güneş alan, öğleden sonra gölge olan doğu cepheler idealdir. Sürgünlerinin uzaması biraz yavaştır ama toprak dışına ulaştıktan sonra gelişimleri bir hayli hızlanır.
Yazın şiddetli sıcak olan yerlerde hazirandan itibaren mümkünse kuzey-doğu ve hatta kuzey cephe duvar diplerinde tutun. Zira aşırı şiddetli sıcağa pek uygun değildir.
Dinlendirme
Yaz sonunda ya da sonbaharda ne zaman yapraklar bozulmaya başlarsa hemen sulamayı kesin ve kurumaya bırakın. İlkbahar ortasına kadar yukarıda anlattığım şekilde soğuk bir yerde, saksılarında kupkuru toprakta dinlenecekler. İlkbaharda kullanılmamış yeni torf toprak ve kum karışımı hazırladıktan sonra yumruları söküp yeni toprakla tekrar dikmelisiniz.
Sandersonia aurantiaca üretimi
Hem yumrularını ayırarak hem de tohumla çoğaltabilirsiniz. Tohumlarının çimlenmesi meselesi biraz karışık. Ciddi sabır ve bu işlerde yüksek tecrübe ve bilgi ister. Zira İlkin sadece birkaçı çimlenir. Diğerleri çimlenmeyecek sanılırken sonbahara kadar zaman zaman yeni çimlenmeler olur. Hatta bir yıl sonra bile çimlenmeler devam edebiliyor. Bu yüzden tohumları ekeceğiniz kap ve toprak iki yıl kalıcı olmalıdır. Fideleri ancak üçüncü yıl ayırmalısınız. Bu arada her kış, kış boyunca kuru toprakta dinlendirmeyi unutmayın.
Yukarıda tohumdan üretiminin zorluğuna değindim. Fakat yine de tavsiye ederim. Tohumlar çimlendikten sonra gelişim hızlı olur. Öyle ki tohumdan gelişmiş bir Sandersonia aurantiaca fidesi ilk bir kaç ay düzgün bir yumru geliştirmiş olur ve ertesi yıl çiçek açar. Veya en geç üçüncü yıl çiçek açarlar.
Tohumları son yılın taze tohumları olmalıdır
İlk tohum ekiminde fazla sayıda tohumun çimlenmesi için şubat ayı sonunda tohumları 24 saat boyunca suda bekletin. Sonra perlit ile veya vermikülit ile karıştırıp hafifçe nemlendirin. Kapalı bir şekilde buzdolabında (4C derece ile 6C derece arası soğukta) üç ay bekletin. Yani ilkbaharda havalar iyice ısınana kadar bekleyecekler. Buna tohum katlama denir. Bazı tür bitkilerin tohumları nemli toprakta kış soğuğu süreci yaşamazlarsa çimlenmezler.
Tohumları ekmede acele etmeyin. İlkbahar sonuna doğru ya da yaz başında ekmelisiniz. Mesela İstanbul şartlarında mayıs ortasından haziran ortasına kadarki dönem uygun bir zamandır. Tohumlar için aynen yukarıda yetişkin yumrular için anlattığım şekilde kumlu toprak hazırlayın. Saksı veya kasa derinliği 15cm’den daha sığ olmamalıdır. Ortam dış mekan olacak. Zira sürekli hava akımları kesin şart. Ama yağmurdan korunaklı bir yer olmalıdır. Biraz güneşli (yarı gölge) ve gündüz boyunca güçlü aydınlık bir yerde tutun. Süzgeçli sulama kovası ile düzenli sulamalar yapın. Sonbahar ortalarına kadar yapraklar yeşil ve sağlıklı kalırsa bu bir avantajdır. Çünkü yumruların gelişip güçlenmeleri yaprakların sağlığına bağlıdır. Eylül ortasından sonra günbegün serinlikler arttıkça sulama sıklığını azaltın. Havalar yeterince soğuyunca sulamayı tamamıyla kesin. İlkbahar ortasına kadar hiç sulamayın.
Yumruları ile üretim
Sandersonia aurantiaca yumrularının zaten kendiliğinden çoğaldığına yukarıda özellikleri konusu içinde değinmiştim. Bundan başka bir de şu yolu var:
Bir yumruyu ikiye bölme
İlkbahar başında yumruları saksıdan kuru toprağından söküp alın. İki uzantılı bir yumruyu tam orta yerinden keskin bir bıçakla kesin. Her iki parçada da hem yumrunun yarısı hem bir uzantı olacak. Açık ve havadar bir yerde ıslaklıkları kuruyana kadar bekletin (en az 24 saat bekletmekte yarar var). Sonra kesik yüzeylere bahçe kükürdü gibi fungisit bir toz sürmelisiniz. Ondan sonra da havadar bir yerde açıkta 6-7 gün bekletin. Böylece kesik yerler çürümelere, hastalıklanmalara karşı sertleşmiş ve dayanıklı hale gelmiş olurlar.
Sonra bu yumruları gerektiği gibi saksılara dikin. Gayet normal bir şekilde gelişip çiçek açarlar. Bölünmemiş, iki uzantılı bir Sandersonia aurantiaca yumrusunda uzantılardan biri hiç gelişmezken veya gelişse bile diğerine göre zayıf gelişim gösterirken, daha başarısız çiçeklenme yaparken, ikiye ayrılmış ve tek uzantılı kalmış parçalardan her biri güçlüce gelişip iri iri çiçek açarlar. Yaz sonunda kendileri tükenir ve gelecek yıl için gayet sağlıklı iki uzantılı yeni bir yumru üretmiş olurlar.
Üretim sonucu oluşan yeni bireylerin özellikleri
Yumruların kendiliğinden çoğalmasıyla veya bıçakla kesilerek bölünmesiyle üretiminden sonra oluşan yeni Sandersonia aurantiaca bireyleri her şeyleriyle analarının kopyası olurlar. Fakat tohumdan gelişmiş bireyler arasında küçük farklılıklar olur. Başlıca farklar çiçeklerin iriliğinde, çiçeklerin şeklinde ve renk tonlarında göze çarpar. Bunlar pek önemli farklar değildir. Zaten çiçeklerin renklerindeki ufak tefek ton farkları güzel sürprizlerdir.