Antep fıstığı (Şam fıstığı) ağacı, Pistacia vera

Sakızağacıgiller (Anacardiaceae) familyasının Pistacia cinsi 12 kadar türlerden oluşur. Bunlardan Pistacia vera türünün yemişleri değerlidir. Bu amaçla ticari yetiştiriciliği yapılır. Türkiye’de Pistacia vera türünün hem kendisine hem yemişlerine Antep fıstığı deriz. Eskiden Şam fıstığı dememiz daha yaygındı.

Antep fıstığı üretiminde ilk 5 ülke (2017 verilerine göre) sırasıyla İran, ABD, Çin, Türkiye ve Suriye’dir. Üretimde İran çok büyük bir farkla dünya birincisidir.

Özellikleri

10 metre kadar uzayan, kışın yapraklarını döken ve çok uzun ömürlü bir ağaçtır. Yaprakları birkaç yaprakçık bütünüdür. Bir yaprak ya üç ya beş ya da yedi yaprakçıktan oluşur. Ağaçların dişisi ve erkeği ayrıdır. Yemişler dişi ağaçlarda olur. Dişi ağaçların çevresinde yeterince erkek ağaçlar olması zorunludur. Yoksa ürün vermede sıkıntılar yaşanır. Hiç erkek ağaç yoksa dişi ağaçlar yemiş vermez. Bir tane erkek ağaç ortalama on tane dişi ağaca yeterli polen üretir.

Ana vatanı Antep ve çevresi olduğu söylenir ama bu pek kesin bir bilgi değil. Pistacia cinsi fıstıkların Ortadoğu’da insanlar tarafından yenmesinin neredeyse 9 bin yıllık bir geçmişi var. Günümüz Antep fıstığı kalitesinde yemiş veren Pistacia vera türüne veya Pistacia vera türünün ıslah edilmiş çeşidine ait ilk örnekler Özbekistan’a aittir ve bulgular 4 bin veye 5 bin yıl önceye dayanır. Dolayısıyla Antep fıstığının ana vatanı Orta Asya’dır denebilir. Ya da Özbekistan’dan Antep’e kadar.

İklim isteği

Pistacia vera türü çöl, yarı çöl iklimlerinin bitkisidir. Kış soğuklarına -10C dereceye kadar rahat dayanır. -20C dereceye kadar ise kısmî zararlarla dayanır. 35 — 45C derece dolaylarındaki şiddetli sıcağı ve 4 ay gibi uzun süren yaz sıcaklarını sever. Sevmesinden ziyade, meyvelerinin tamamıyla olgunlaşması yaz sıcaklarının uzun sürmesine bağlıdır. Yüksek tuzluluğa sahip topraklara ve kıraç topraklara tam uyumludur.

Meyveleri

Olgunlaştığında kırmızı ya da kırmızımsı renkte olur. Meyvelerinin etli kısmı işe yaramaz. İçindeki sert kabuklu çekirdekleri değerlidir. Kabuklar önce tam kapalıdır. Çekirdekler meyvelerden arındırılıp kurutulurken ve kavurma vesaire işlemlerden geçerken kabuklarda aralanma olur.

Fidanları ne zaman meyve vermeye başlar?

Aşılı, küçük bir Antep fıstığı fidanının büyüyüp meyve vermeye başlaması 3-4 yılı bulur. Kayda değer bir verim için en az 7 yıl gerekir. Tam randımanlı verim 15 yıldan sonra olur. Fakat meyve verimi her yıl farklıdır. Olağanüstü bol verimli geçen yılın ertesi yılında verim çok düşüktür veya hatta hiç verim olmaz. Fakat düzenli olarak bir yıl iyi verim bir yıl kötü verim olması yani periyodisite söz konusu değildir. Ama genelde her yıl iyi veya kötü verim mümkündür.

Antep fıstığı ağacı yetiştirme

Kuru yemişleri en sevilen ve en pahalı bitkisel ürünlerden biri olduğu gibi yetiştiriciliği de her yıl daha fazla önem kazanıyor. Bu sebeple üzerinde gereken her türlü çalışmalar yapılmış ve halen yapılmaktadır. Ürün kalitesinin iyi olması, parazit ve hastalıklarıyla mücadele yolları, fidan üretimi ve fidan satışı hakkında en doğru bilgileri yetiştiriciliğinin yapıldığı yerlerdeki ziraat ofislerinden alabilirsiniz. Burada bilgileri az ve öz tutmak zorundayım.

Menengiç ağaçlarının önemi

Antep fıstığı ağaçlarının ciddi bir sorunu soğuk aylarda kökleri fazlaca sulu toprakta uzun süre kalırsa çürümesidir. Sonuçta ağaç ölür. Bu yüzden düz arazilerde eğer toprak fazla killi ise Antep fıstığı genelde kendi kökleriyle yetiştirilmez. Kışın fazla su tutucu olan topraklarda zarar görmeyen menengiç ağaçlarının (ve bazı diğer uygun türlerin) üzerlerine aşılanır. Böylece kışın köklerinin çürüme riski bertaraf edilir.

Antep fıstığı ağacı dikeceğiniz yerin tam gün güneş alması önemlidir. Toprağı ise mümkün mertebe süzek olmalı ya da eğimli arazilerde yetiştirmek gerekir. Nemli havayı sevmez. Yemişlerinin olgunlaşması geç olur. Bu sebeplerden dolayı Türkiye’de Antep fıstığı yetiştiriciliği yazın havası pek fazla nemli olmayan, yaz sıcakları 4 ay kadar süren ve kışın ağır don olayları olmayan yerlerle sınırlı kalmıştır. Güney Ege’de rüzgarlara açık bayırlarda da iyi sonuç alındığı görülünce bölgenin doğal bitki örtüsündeki menengiç ağaçlarına Antep fıstığı aşılanmaya başlanmıştır.

Sulama ve bakım

Hemen hemen hiçbir bakım istemeyen Antep fıstığı ağaçları hiçbir tarım bitkisine elverişli olmayan kıraç arazilerde ve eğimli kayalıklı arazilerde sorunsuz gelişir. Sulama istemez. Gübreleme istemez. Fakat her bir ağaçtan en yüksek verimi almak için sulamaya ve gübrelemeye bilinçli olarak, uzman tavsiyelerine uygun olarak devam etmek gerekiyor. Ürün verimliliğini fena halde düşüren pek çok zararlıları da olunca Antep fıstığı ağaçlarını ilaçlama çok ciddi önem taşıyor. Bu konuda son yıllarda önemli araştırmalar yapılmıştır. Üreticilerin hangi zararlıya hangi ilaçlamayı ne zaman ve nasıl yapacaklarına dair bilgiler sunulmaktadır. Maalesef ağaçların verimini çok kötü etkileyen birçok düşmanı vardır. Bazı parazit böcekler ve bazı mantar hastalıkları.

Gübreleme

Ağır tuzlu ve kıraç topraklara bile uyumlu olduğundan dolayı Antep fıstığı ağaçlarına hemen her tip gübre uyar. Güneydoğu bölgemizde güvercin gübresi geleneksel kullanımı yaygındır.

Budama

Antep fıstıkları kesinlikle uyku dönemine girdiklerinde budanmalıdır (en erken ekim ayı sonu, en geç aralık ayı sonu). Kışın son derece hafif  don olayı olan yerlerde budamaları aralık ayı sonuna bırakmalısınız. Verimi azaltan yanlış budama çevreye yayılan alçak ya da gittikçe alçalan dalları kesmektir. Oysa Antep fıstığının en verimli dalları bunlardır. Dalların üst üste ya da fazla bitişik olmasını gidereceğiniz şekilde budamalar yapmalısınız. Her dal yeterince ışık ve direkt hava akımları alabilmeli. Daha yüksekteki dalların alt dalları güneşin fazlasından ve dolu yağışlarından koruyabilecekleri şekilde gelişmelerini sağlamanız da verimi arttıracaktır. Yaşlanmış Antep fıstıklarını uygun budamalarla gençleştirmek de verimi arttırır (ayrıntılı bilgi: ⇒ Gençleştirme budamaları).

Antep fıstığı fidanı üretimi

Tohumla ve aşı ile üretilirler. Tohum ile üretim tercih edecekseniz işiniz biraz zor. Hangi çeşit Antep fıstığı olduğuna göre toprak ihtiyacını iyi bilmeniz lazım. O çeşidin köklerinin o araziye, o toprağa uyumlu olup olmadığını tam olarak bilmeniz gerekir. Hazır fidan alacak kişilerin de bu faktörleri mutlaka dikkate alması gerekir. Fakat Menengiç fidanları üzerine aşılı Antep fıstıklarında sorun yok.

Ayrıca aşı için anaçlık uygun ağaç türlerinin fidanlarının üretimi yapılır. Sonra üzerlerine Antep fıstığı aşılar ve biraz geliştirip satışa çıkarılır.

Antep fıstığı aşılamak için uygun anaç türler

Menengiç (Pistacia terebinthus)
Buttum (Pistacia khinjuk)
Sakızlık ağacı veya Atlantik sakızı (Pistacia atlantica)

Aşılamada dikkat etmek gereken hususlar

Aşı yeri yüksekte olmamalıdır. Toprak zemin hizasından en fazla 1 metre yükseklik uygundur. İdeali yarım metreden biraz aşağısıdır. Aşılanacak anaç ağacın veya fidanın gövde kalınlığının kurşun kalemden az kalın olması yeterlidir (en fazla parmak kalınlığında olmalı). Daha kalın dallarda aşının tutmasında problemler yaşanır. Buna göre, tohumdan yetişmiş bir menengiç ya da Antep fıstığı fidanı en geç 3 yaşında aşılanmış olmalıdır. Gerçi yaşın çok önemi yok. Mesela on yaşındaki bir menengiçin aşılanmaya uygun kalınlıkta genç ve sağlıklı bir dalı ana gövde olsun diye seçilip diğer dallar dipten kesilir. Seçilen dal üzerine Antep fıstığı aşılanır.

* * *

Antep fıstığı ağacının özellikleri, yetiştirilmesi ve bakım bilgileri hakkında burada sadece genel hatlarıyla kısıtlı bilgi verilmiştir.