Dünyanın en ilginç bitkileri genellikle Güney Afrika’ya aittir. Kodeks dipli sarmaşık tür Fockea edulis de öyle. Ana vatanı Cape’in kuzeyi, batısı ve Namibya dolaylarıdır. Yaşam alanları kuru-sıcak bölgelerin eğimli, kayalıklı yerleridir. Zakkum, mum çiçeği ve leş kaktüsleri gibi bu da Apocynaceae familyasındandır.
Fockea edulis, çiçekli hali – fotoğraf: Giuseppe Distefano, llifle.com
Özellikleri
Bitki dallar uzatıp geliştikçe dibinde yavaş yavaş büyüyen bir kodeks ana gövde oluşur. Esas önemli kısmı da burasıdır. Tepeden çıkan kalın dallar ve hem onlardan hem kodeksten çıkan ince sarmaşık dallarla bitki karman çorman dallar yığını haline gelir. Ve sık sık budama gerektirir. Tıpkı akrabası kalp kalbe çiçeğinde olduğu gibi, yani onu da sık sık budarız ve dipteki yumrularının büyümesini isteriz. Ama bu türün kodeks ana gövdesi çok daha fazla büyüktür. Sürekli irileşir. Öyle ki, dik duran bir Diyarbakır karpuzu kadar büyütebilmeniz mümkündür. Hatta kodeksin 60cm çapa kadar devleşme potansiyeli var. 45 kiloya kadar ağırlaşırlar.
Kodeks kısmı çok daha ilginç gelişen başka bir Fockea türü Fockea crispa‘dır. Aşağıdaki fotoğrafta gördüğünüz gibi, kodeks kısmı Mardin kültüründe önemli yeri olan Şahmeran figürüne benzemiş. Bence Mardin’de süs bitkileri işiyle uğraşan kişiler bu türden edinerek ve doğru biçim vermeye çalışarak yetiştirmek suretiyle Şahmeran ağacı diye satabilir. Alıcısı çok, maddi getirisi yüksek olacaktır.
Fockea crispa – fotoğraf: worldofsucculents.com
Fockea edulis’in kalın sürgün dalları çok fazla uzamaz ama ince sarmaşık dalları 4m kadar uzar. Bu ince dallar sarılacağı bir değnek, dal vesaire ne bulursa ona fırıl fırıl sarılarak gelişimlerine devam ederler. Gelişimi hava çok fazla soğuk olmazsa kış boyunca bile yavaşlamış olarak devam eder. Kış aylarında gelişimi devam ediyorsa sadece en eski yapraklarını, devam etmiyorsa tüm yapraklarını döker.
Bu türde her bir bitki ya dişidir ya da erkektir. Dişiler çok yakınında erkek bitki yoksa tohum vermez (Wikiedia). Yaz aylarında beyazımsı açık yeşil, hafif kokulu küçük çiçekler açar.
Kış soğuklarına dayanıklılığı: Dondurucu rüzgarları direkt almaması şartıyla Fockea edulis en fazla -5C dereceye kadar soğuğa dayanır. Aslında -2C dereceden daha fazla soğuğa maruz kalmaması iyi olur.
Zehirli midir? Doğal yaşam alanlarında kodeks gövdesini yerli halk uzun süreli pişirme yöntemiyle pişirerek yerler. Çiğ halde yenmesi veya yanlış usulde pişirilerek yenmesi zehirleme etkisi yapar. Yapraklara, dallara dokunmanız, budamalarda öz suyuna maruz kalmanız cildinizde alerjik reaksiyonlara sebep olabilir (Dave’s Garden).
Fockea edulis bakımı
Fockea edulis türü ilginç görünümlü kodeks ana gövdesi için yetiştirilir. Yani yaprakları, dalları ve çiçekleri pek önemli değildir. Ancak yeterince dallı ve dolayısıyla yeterince yapraklı olması kodeks kısmının beslenip irileşmesi için önem taşır. Pek hassas bir bitki olmadığından bakımı ciddi incelikler gerektirmiyor. Yalnız, toprak konusunda hassastır. Herhangi topraklarda yetiştirmeye çalışmayın.
Çok güçlü aydınlık, biraz da direkt güneş alan yerlerde yetiştirin. Bütün gün direkt güneş altında olması iyi değil. Hiç güneşsiz yerler ise sağlığı için iyi olmaz. Çünkü bu durumda bitki bol bol sağlıksız incecik dallar uzatır ve kodeks kısmı irileşemez.
Toprak olarak tavsiyem şöyle bir karışım: 1 ölçü torf + 1 ölçü arazi toprağı + 1,5 ölçü 2mm ile 4mm arası irilikte dere kumu + 1,5 ölçü ponza taşı. Hepsini karıştırın, harmanlayın. Köklerinin rahatça sığacağı büyüklükte saksı kullanın. Küçük saksıda köklerinin sıkışık olacağı şekilde yetiştirmek bu türe uymaz. Çünkü fazlaca kök geliştirir ve topraktan fazlaca element arayışına girer. Kısaca büyük saksı istiyor.
Sık sık sulama istemez
Sulamaları sadece toprak kupkuru olduğu zamanlarda, saksı alt deliklerinden bolca su dışarı çıkacak miktarda su ile yapın. Eğer toprak karışımını doğru hazırlamışsanız kışın soğukta toprağının ıslanmasından hiçbir zarar görmez. Zira doğal yaşam alanlarının bir kısmında hava şartları Akdeniz iklimine benzer (kışın yağmurlu, yazın kurak). Doğal yaşam alanlarında bazen fazla yağmur+soğuk hava etkisiyle toprak dışı tüm varlıklarını yitirir. Toprak altındaki kodeks kısmı hiç zarar görmeden baharı bekler. Ayrıca doğal yaşam alanlarında kodeks kısmının neredeyse tamamı toprak altında bulunuyor. İnsanlar saksı yetiştirirken gösterişli kodeks toprak dışında kalacak şekilde yetiştirirler.
Fockea edulis 5-6 ay kupkuru toprakta hiç zarar görmeden dayanır. Ancak bu kadar uzun süre susuz bekletmek için kodeksinin ceviz iriliğini aşmış olması lazım. Çünkü saksıda olunca ve henüz küçük ise aylarca susuzluğa dayanamaz.
Bitki besini vermeniz lazım
Diğer sukulentlere ve kodeksli türlere göre değil, büyük yapraklı salon bitkileri için, yaprak amaçlı olan bitki besininden vermelisiniz. Yani tüm makro-mikro elementlere sahip olduğu halde azot yüksek olan bitki besini gerekiyor. İlkbahar-sonbahar arasında ayda bir defa, yarı dozajda verin. Besinli suyu saksının en kenarlarından yavaşça dökerek vereceksiniz. Eğer bitki besini vermezseniz kodeks kısmında irileşme olmayacaktır.
Saksı-toprak değiştirme ve budama
Budamaları fazla uzayan dalları kısaltmak gerekirse her zaman yapabilirsiniz. Ama fazla ağır budamaları sadece kış sonu, bahar başı döneminde yapmalısınız. Ağır budamaları isterseniz tüm dallarını dipten keserek yapabilirsiniz. Veya, yukarıdaki fotoğraflarda gördüğünüz şekilde, tümünü yok etmeyip kalın dallarını biraz kısaltın. Kalın dalların ilginç ve güzel bir pozisyon almalarını sağlayın. Toprak değiştirmeye gelince:
Bitki küçükken yılda bir, büyüdüğü zaman her üç yılda bir, ilkbahar başında veya ortasında toprağını değiştirin. Toprak değiştirirken dalların büyük çoğunluğunu budayın ve fazla ince köklerin tümünü dipten kesin. Ve 4-5 gün açık havada, tamamıyla açıkta bekletin (kesik kök yerlerinin iyice kuruması için). Sonra kuru toprağa ekin ve bir hafta sonra ilk sulamayı yapın. Kodeks aşağı doğru, toprak altında kalınlaşmış ve gelişmişse, yeni saksıya yeni toprakla yerleştirirken o kısmın tümünün değil ama bir bölümün toprak dışında kalmasını sağlayın. Her toprak değiştirirken aynı şekilde gerekli ayarlamayı yaparsınız. Yalnız, kodeks küçük ise tamamıyla toprak altında kalmalı ki hızlıca büyüsün.
Üretim
En kolay Fockea edulis üretim yolu tohumları iledir. Tohumlar bitkinin üzerinde iken, tohum kılıfları içinde çimlenirler. O esnada alıp toprağa ekerek yeni fidelerini üretiyorlar. Eğer çimlenmeden alınan tohumlarından elinize geçerse saklamayıp hemen ekin. Çinlenmelerine en az 20C derece sıcaklık gerekiyor.
Dallarından (çelikle) çoğaltmak isterseniz bu usulde köklenmeleri çok zor. Genelde tavsiye etmiyorlar. Ama bence bir iki püf noktasına dikkat ederseniz köklenirler. ilkbahar ortasında dallarından 15cm parçalar alın. Kalın dallarından değil, sarmaşık gibi ince dallarından seçin. Dalları toprağa yatırıp yaprak boğum yerlerini hafifçe toprakla örtün. Ya da üstlerine çakıl taşı koyun ki toprakla sıkıca temas etsin. Dalın kesik yerleri mutlaka toprak dışında kalsın. Sürekli açık havada gölgede tutun. Toprak kupkuru hale geldikçe toprağın üst yüzeyini ve dalı iyice ıslatın. Bu sayede ortalama 2 ay içinde köklenir ve filizlenirler. Bunlarda kodeks oluşması ilk yılda belki bir leblebi iriliğini bulur veya hiç olmaz, sonraki yıl başlar. Küçük kodekslerin hızlı gelişimini isterseniz iri bir ceviz büyüklüğünü aşıncaya kadar kodeks tamamıyla toprak altında kalacak şekilde yetiştirmelisiniz.
Ayrıca, büyük bir bitkinin kodeks kısmında eğer ayrılabilir özellikte gelişmiş, ayrı bir yumru gibi olmuş bir çıkıntı varsa bunu ilkbahar ortasında kesip alın. Bir hafta kesik yerin açık havada kurumasını bekledikten sonra toprağa ekin.