Birbirlerinden ayrıt etmek zor olan çınar cinsi ağaçların kabul gören 10 türü vardır. Dünyanın çok yerinde şehirlerde süs ağacı olarak daha çok tercih edilen bir hibrit çeşidi Londra çınarıdır (Platanus × acerifolia). Londra çınarının birkaç kültivarı da insanlar tarafından özel olarak oluşturulmuş. Platanaceae (Çınargiller) familyasının Çınar cinsi yani Platanus dışında başka cinsleri yoktur.
Anadolu Çınarı, Platanus orientalis
Diğer yaygın adı doğu çınarıdır. Ana vatanı Türkiye, Balkanlar, İran ve Hindistan’dır. Ülkemizdeki birkaç yüzyıllık ulu çınarlar bu türdendir. Bazı yörelerimizde adı “kavlan”dır. Hastalıklara en dirençli çınar türü budur. Genç fidanların her yıl en alt yan dalları keserseniz ana gövdesi daha yüksek ve ağacın boyu da (eğer toprak ve iklim elverişli ise) 40 metreden fazla olur. Aksi takdirde gövde kısa kalır ama ağaç heybetinden bir şey kaybetmez. Bu şekilde 30 metre kadar boyda olur.
Tohum oluşumu
Halk arasında topuz dediğimiz yuvarlak meyveleri ip gibi bir sap üzerinde birkaç tane olur. Çınar meyvesi aslında tohumların sıkı sıkıya bir arada geliştiği, yaklaşık ceviz büyüklüğünde top şeklinde bir tohum organıdır. Yaz sonuna kadar çınar tohumları tamamen olgunlaşır. Bunlar kış boyu iyice kurur. Sonra yarım santim kadar küçük tohumlar tek tek yerinden çıkar ve uçarak ağaçtan uzaklara giderler. Her bir tohumun tepe ucunda kısa sert kıl topluluğu paraşüt biçimi almıştır. Bu sayede çınar tohumları hava akımlarında kolayca uçarlar.
Çınar fidanı dikmek ve bakımı
Anadolu çınarı her ilimize uygun değildir. Kışın -20C dereceden daha fazla soğuk olan yerlerde don olaylarına dayanamaz. Fakat Londra çınarı kışın -40C dereceye kadar ağır don olaylarına dayanır.
Yılın herhangi bir zamanında çınar fidanı dikebilirsiniz. Yan yana fidanlar dikecekseniz çınarlar arasında en az 6 metre ara olmalı. Bunların çok büyük ağaçlar haline geleceğini önceden düşünmeli ve binaların çok yakınına dikmemelisiniz (6 metreden daha yakına dikmeyin).
Fidanlarınızı diktikten sonra ilk iki yıl yaz aylarında asla susuz bırakmamalısınız. Özellikle ilk yılda yaz boyu sulamalarındaki ihmal çok risklidir.
Budama
Çınar ağaçlarını budamak pek gerekmiyor. Ancak ihtiyaç halinde budamalıyız.
1- Binaların yanındaki ağaçların binaya yaklaşan dallarını kesmek gerekir.
2- Estetik amaçlarla budama yapabiliriz. Mesela çok uzun boylu olması için fidan büyüdükçe en alt yan dalları budamak lazım. Eğer fazla yükselmeden her yöne çok kalın dallar uzatmasını istiyorsanız bu da mümkün. Fidan henüz küçükken çevreye yayılan dallarından istediklerinizi seçin. Diğerlerini kesin, yok edin. Bu seçtiğiniz yan dalların dimdik yukarı gitmemesi için geçici olarak iplerle aşağı ağır taşlara bağlayın. Yere tam paralel tutmadan, biraz yukarı eğimli olmasını sağlayın.
Çınarlarda sakıncalı bir budama şekli vardır. Bu tip budama çınarların fazla büyümesini engellediği gibi sağlığını bozup ömürlerini kısaltıyor. Üstelik yetişkin ağaçlarda yaparlar. Yani ağaçların tepesini ana gövde üzerinden olduğu gibi keserler. Kavaklarda, söğütlerde ve kurtbağrı (Ligustrum) ağaçlarında belki sakıncası yok. Ama çınarlarda (çok yaşlı olmayanlarda bile) ana gövdenin tepesini kesmek çok zararlıdır. Sadece ana gövdeden ayrılan kalın yan gövdeler bir – iki metre gibi yukarısından kesilebilir. Bu budama çınarların devleşmesini engeller. Sadece mecburi ihtiyaç halinde başvurmak lazımdır.
Ulu çınarlara, anıt ağaç gibi yaşlanmış çınarlara ise hiçbir şekilde budama yapılmamalıdır. Belki ufak tefek budamaları kaldırır ama yan gövdelerden birini dahi kesmek tüm ağacın ölmesine yol açar. Kendiliğinden kuruyan yan gövdeleri ise kuru yerlerinden kesmek gerekiyor.
Çınar fidanı üretimi
Çınar ağacı üretmek pekçok ağaç türlerine göre çok basittir. Tohumlarından kolayca yetiştiği gibi çeliklemeyle de kolayca köklendirip seri üretim yapabilirsiniz.
Tohumlarından çınar üretimi
Çınar ağaçlarının çevresinde ilkbahar sonu – yaz başı döneminde mini çınar fidanları görürüz. Bunlar tohumdan, kendiliğinden yetişir. Fakat özel bakım olmazsa hemen hepsi yaz sonuna kadar ölür giderler. Mini fidanları köklerini zedelemeden sökerek alıp uygun bir yere dikin.
Kendiniz tohum ekecekseniz: Çınar tohumları edinmişseniz fazla saklamayın. İlkbahar girmeden önce ekmelisiniz. Çünkü açık havada, doğal ortamda soğuğa maruz kalmazlarsa çimlenmeleri mümkün olmayabilir. Mesela İstanbul’da en geç mart ayının başında, Ankara’da en geç mart sonunda ekmeniz gerekiyor. Tohumları yarım santimden daha fazla derinde kalmayacak şekilde gömün. Toprak asla kupkuru kalmamalı. Tohumlar çimlendikten itibaren direkt güneş isterler. Güneşten korursanız çınar fidanlarında sağlıklı bir gelişim mümkün olmaz.
Tohumdan yetiştirdiğiniz çınar fidanlarınızın yaz boyu hiç susuz kalmamasına dikkat edin. İlk yılı atlatırlarsa sonraki yıl daha hızlı büyürler. İlk üç yıl yaz boyunca sulamalar arasında toprağı kupkuru kalmayacak şekilde sulama sıklığına dikkat etmelisiniz.
Çelik yöntemi ile çınar fidanı elde etme
1- Olgun dal çeliği yöntemi. Genç dalları kullanın. Yaz boyu gelişmiş, sağlam ve kalın genç dallarını seçerek kış başında kesip alın. 20-30cm aralığında uzunluk iyidir. 10cm kısmı toprak altında kalacak şekilde dalları dik olarak dikin. İlkbahar geldiğinde hem köklenir hem filizlenirler. 2-3 yıllık dalların köklenmeleri de genellikle mümkündür. Hatta fasulye sırığı olarak kullanılan çınar dallarının köklenip filizlendikleri bile görülmüştür. Ama en garantilisi genç dallardır.
2- Yarı olgun dal çeliği metoduyla çınar üretimi yaygın üretim yollarından biridir. Temmuzda başlayın. İlkbaharda sıfırdan başlayıp uzayan genç dallar temmuza kadar yeterince olgunlaşır. Bunlardan 20cm kadar uzunlukta, en kalın ve sağlıklılarından çelikler hazırlayın. Kapalı ve havası %100 nemli ortamda çelikler bir aya kadar köklenmiş olurlar.
Çeliklemeyle üretilmiş fidanların ilk üç yıl yazları kesinlikle hiç susuzluk çekmemeleri gerekiyor.
Sitemizdeki çınar ağacı birkaç yıldan beri tek tük ve sarı renkli küçük yapraklar çıkartıyor. Demir eksikliğinden diye düşünüyorum. Siz ne dersiniz? Ayrıca hemen yanında çardak var. Temizlik esnasında çamaşır suyu kullanmışlar pekçok kez. O sular da orada birikiyor çoğunlukla. Çınarın kök çevresi de taş döşeli sadece kök kısmı toprakta. Gövde beyaz, soyulmuş gibi görünüyor.
***
Evet toprakla ilgili problem var. Gövdesinden sık sık kabuk dökülmesi, böylece dökülmüş kabukların taze renkli yerleri harita gibi şekillere benzemesi Londra çınarının güzel bir özelliğidir. Bu bir problem değil. Ama köklerin sıkıntısı nedir bilmek lazım. Bahsettiğiniz ilaçlı sular tekrar tekrar dibine gidiyorsa o topraktan hayır geleceğini sanmıyorum. İstanbul vb büyük şehirlerde kışın don olayı olduğunda yollara tuz yayılmasından dolayı çınar diplerine tuz gitmesi de ağaçlara büyük zarar veriyor hatta televizyon haber bültenlerine zaman zaman konu olur.
Biz yıllardır çınar dikiyoruz ama bir türlü tutturamıyoruz. Üç günde bir suluyoruz. Humuk asit veriyoruz. Sizce neden kuruyor?
***
Yeni moda şeyleri bırakın. Şimdi her kim köklenme iyi olsun diye humik asit vesaire şeyler kullanıyorsa bitkileri yaşamıyor. Bu ilaçlar ancak toprağı kıraç olan bölgelerde toprağı ıslah edip tarlaya dönüştürmek için kullanılır. Başka amaçlarla kullanılması yanlış ve zararlıdır. Ayrıca hiçbir gübre vermeyin. Çınar sade ve sağlıklı toprak istiyor. Fidanı dikerken kökleri örtmede kullanacağınız toprağa ponza taşı karıştırın.
Evimin bahçesinde 15 metre boyundaki çınar ağacımın yaprakları küçüldü ve sarardı. Kışın da gövdesinde aşırı neme bağlı kabuk kavlaması olmuştu ve bordo bulamacı uygulamıştım. Bu bir çınar ağacı hastalığı mıdır? Yanındaki aynı boy çınarda bir şey yok. İkisinin arası ise 6 metre kadar.
***
En çok Anadolu çınarı türünde rahatça ilerleyen bir mantar hastalığı: Çınar leke kankeri denen bir kanker. Ağacınız eğer bu hastalığa yakalanmışsa bildiğim kadarıyla kurtaramazsınız. 2-3 yılda ölür. Belki de sizinkinde sorun başkadır. Mesela ağacın dibine bolca tuz ya da tuz içeren herhangi bir gübre döküldüyse bunun zararı yıldan yıla azalarak geçer biter. Dış kabuğun kendiliğinden soyulup dökülmesi çınarların özelliğidir. Londra çınarında daha bariz bellidir ve ağaca güzellik katar.
Çınar ağacı cami bahçesinde var. Tohumundan alıp saksıya eksem söğüt dalından da kırsam su şişesine diksem.. Kışın soğuktan koruyup ilkbaharda bahçeye dikmek için hazırlasam olur mu? Taşınma durumumuz olacak inşallah..
***
Tohumundan bir çırpıda yetiştirmeniz mümkün değil. En kolayı sonbahar sonunda (veya en geç kış sonuna kadar) bir dalını alıp ağacı dikmek istediğiniz yere dikmektir. İlkbahar gelince köklenir ve filizlenir.
Bir yıl önceki çınar tohumları ekersek çimlenir mi?
***
Taze olmayan çınar tohumlarının çimlenebilmesi için 3-4 ay kış üşümesi süreci yaşaması gerekiyor. Tazesi ne demek, yani ağaçtaki topuzlar kupkuru hale gelmeden önce, ama tohumlar tam olgunlaşmışsa işte o zaman çimlenebilirler. Bir de kış aylarında kuruyup kış sonunda çevreye uçuşan tohumlar kolayca çimlenebilir veya (dökülmeleri havaların ısınmasına kadar gecikenler) çimlenmeleri bir yıl sonraya kalır. Çünkü kupkuru olunca kış üşümesi yaşamaları şart. Şimdi sade, gübresiz bir toprağın en üst yüzeyine bol miktarda zeytin çekirdeği kadar taş parçaları karıştırın. Sonra sulayın. Suladıktan sonra tohumları toprağa gömülü olmayacak şekilde yerleştirin ve tohumları tam örtmeyecek gibi üstlerine incecik bir tabaka toprak serpin ve parmaklarınızla hafifçe bastırın. Sürekli dışarıda güneş almayan bir yerde tutun. Toprak uzun süre kupkuru kalmayacak şekilde ara suıra nazikçe sualayın. Mart ortasından itibaren güneş alabileceği bir yere alın. Daha sık sulayın (su fısfıslama aletiyle sulayın). En geç nisan sonuna kadar çimlenirler.
Sitemizin otoparkına araçların arasına 5m aralıklarla 3 adet Londra çınarı diktik. İleride ağaçların araçlara gölge yapması için. Orman fidan işletmesinden aldığımız ağaçlar tüplü fidan olmadığı için topraktan sökülerek verildi. Tutma ihtimali düşük diyorlar. Aynı gün dikim yaptık. Tutmama ihtimalini düşürmek ya da yok etmek için ne önerirsiniz? Fidanlar epey büyük. 25cm gövde çevresi var. En tepeden 5-6 metre civarında budama yapıldı ana gövdeden.
***
Gövde çevresi 25cm ise çapı 10cm kadardır. Fidan değil koca ağaç sayılır. Çapı için yanlışlıkla çevresi demiş iseniz bir hayli büyük ağaçlardır. Her halükarda bunlar fidan değil ağaç. O kadar büyük ağaçlar zaten tüplü olmaz. Tüplü fidanlar çapı en fazla 3cm veya 4cm gibi gibi genç fidanlardan olur. Sizin bunlardan almanız gerekiyordu. Koskoca ağaçlara kavak tarzı budama yapmaları yanlış. Çınarlar öyle budanmaz. Sökerken fazla kök kaybı olmamışsa kesin tutarlar. Bu konuda sıkıntı olacağını sanmıyorum. Bir şey yapmanıza da gerek yok. Ama dediğim gibi ne kadar kök kaybı olduğuna bağlı. Çok genç çınar fidanları olsaydı bunlarda çok fazla kök kaybı olsa bile hiçbir şey farketmezdi. Bekleyip göreceksiniz artık. Bunun için yapmanız gereken bir şey yok.
Bu zamanda tohum toplasam olur mu? Çimlenir mi?
***
Evet şimdi olgunlaşmaları artık tamamlanmıştır. Şimdiden ekin. İlkbaharda çimlenirler.
25yillik cinar ağacım var suyunu eksik etmiyorum ama tepeden kurumaya başladı. Gövde kabuğu kavladı kahverengi renk aldı ama gövde de kuruyor. Nedeni nedir acaba nasıl kurtarabiliriz? Gövdesinde kurt mü var acaba?
***
Yaşlı çınarlar hiç sulama istemez. Belki sürekli suladığınız için zarar görmüştür. Veya çınarları etkileyen bir virüs yüzünden ölmeye başlamıştır. Geçtiğimiz aylarda İstanbul’da yüzlerce kocaman çınar ağaçlarını kesip yok ettiler. Sebep virüs kapmış olmaları ve ölmeye başlamaları idi. Diğer sebepler tuz (mesela kışın yollara kardan dolayı tuz dökmeleri), fazla tuzlu topraklar.. Uygunsuz gübrelerin fazla verilmesi de aynen tuz etkisi yapar ve çınarları öldürür.
Çınar ağacı kesinlikle şehir içine ekilmemeli. Aşırı karga tünüyor. Bu kargalar kışın devamlı gürültü yapmakta. Sonbaharda yaprak çöpü ayrı problem. Çınar ağacı demek, yüz tane karganın o ağacı sahiplenip tünemesi demek. Faydasından çok zararı olan bir ağaç.
Elimde 2-3 metre boyunda büyük saksıda çınar ağacı var. Dikerken köküne kaç m derinliğinde çukur açmamı önerirsiniz?
***
Kaç m? Metrelerce derinliğinde çukur açmayı düşünmeyin. Saksısı ne kadarsa o kadar derin çukur yeter. Şu anda saksıdaki toprak yüzeyini esas ölçü alarak, açtığınız çukurda o yüzey 10cm veya 15cm kadar derinde kalsın. Fazla derine gömmeyin.