Haritada dikey siyah çizgi (başlangıç meridyeni) doğu ve batı yarımküre taraflarını ayırır. Kırmızı ile belirtilen ekvator çizgisi ise güney ve kuzey yarımküreleri ayırıyor. Harita kaynak: wikimedia.org
Ön özet: Kuzey-Güney Yarımkürelerinin birçok açıdan bilimsel somut gerçekliği var. Doğu-Batı yarımkürelerinin ise bilimsel somut gerçeklikleri yok. İnsanların varsayımlarıyla belirlenmiştir. Detaylar aşağıda.
Uyarı: Buradaki bilgiler halk arasında sohbet mahiyetinde ele alınmıştır. Resmî bir belge hükmüne geçmez. Okullarda ödev, proje vesaire çalışmalarına yeterli uygunlukta değildir. Sadece okul öğrencilerine bilgileri pekiştirme, hatta belki daha iyi anlama açısından yardımcı olabilir.
Kuzey ve Güney Yarımküre
Kuzey yarımküre, güney yarımküre ifadelerinin bilimsel somut gerçekliği var. Şöyle ki ekvator çizgisi kuzey ve güney kutup noktalarının manyetik etkilerine göre her ikisinin etki alanının dışındadır. Ayrıca dünyayı çevreleyen ekvator çizgisi üzerinde yılın her zamanında gece-gündüz 12’şer saat eşittir. Ve yılın her zamanında güneş ışınları dimdik gelir.
Ekvator çizgisi
Böyle bir çizgi görünürde mevcut değil. Ancak, varlığı gerçektir. Nerelerden geçiyor, insanlar ince ince hesaplayarak tespit etmiştir. Ayrıca, her yerde değil ama bazı yerlerde yere çizgi çekmişler. O çizgiler bir bakıma sembolik ama bir alt paragraftaki deneyi okursanız, nasıl bir gerçeklik var, anlarsınız. Haritalarda da dünyayı çevreleyen ekvator çizgisi belirtilmiştir. Örneğin Güneydoğu Asya’da Borneo’dan, Afrika’da Kenya’dan, Güney Amerika kıtasında Brezilya’nın en kuzeyinden Ekvator çizgisinin geçtiğini görürsünüz.
Kutupların manyetik etki alanları (Barış Manço’nun deneyi)
Çok yıllar önce Barış Manço bir Afrika ülkesinde Ekvator çizgisi üzerinde bir deney yapmıştı. Dibi delik bir kovaya su dolduruyor. İçine suda batmayan bir çöp atıyor. Ekvator çizgisinin her iki yanında deneyi tekrarladı. Kuzey veya güney bir tarafta su alttan boşalırken su kütlesi dönüyor, batmayan çöp parçası da ona göre dönüyor. Ama kuzeyde başka yöne, güneyde başka yöne.
Mevsimsel saat farkları ve Ekinoks
Ekvator kuşağında saat farkları hiç yok. Yılın her zamanında gece-gündüz 12-şer saat eşittir. Fakat Ekvotor kuşağının dışında her yerde, gece-gündüz saatlerinin 12’şer saat eşit olması yılda sadece iki defa gerçekleşir (bu eşitliklere ekinoks denir). Bir defa mart ayında, bir defa eylül ayında. Ekinoks günleri her yerde aynı güne denk gelmeyebilir. Bazen denk gelse de her yıl denk gelmez. Örneğin İstanbul ve Ankara’da aynı günlere denk gelmez, bir iki gün fark eder. İstanbul’da ve İzmir’de bazı yıllar aynı güne denk gelir. Bilgi kaynaklarında ekinoks günleri için 21 mart ve 23 eylül demişler. Bu çok genelleştirilmiş bir ifadedir. Dünyanın her yerinde aynı değil, bir iki gün veya üç gün kadar farklılıklar olur.
Mevsimler
Ekvator çizgisi üzerinde ve çok yakın bölgelerde (Ekvator kuşağında) mevsimler bizim bildiğimiz anlamda değildir. Yağışlı mevsim, az yağışlı veya kurak mevsim olur. Bunlara ise yılın farklı zamanlarında hüküm süren rüzgar akışları ve deniz akıntıları sebebiyet verir.
Ekvator kuşağı dışında mevsimler: Bizim anladığımız mevsimler buralarda geçekleşir. Yaz-kış gece-gündüz saat farklılıkları, güneş ışınlarının eğiminin her zaman değişmesi sonucu yıl içinde hava sıcaklıklarının aydan aya değişen belirli sınırlar içinde kalması vesaire.
Bildiğimiz mevsim farklılıklarının kaynağı: Dünya gezegeni Güneş çevresinde izlediği yörüngesinde, kutup noktalarına göre dümdüz bir konumda değil, biraz eğiktir (eksen eğimi). Böylece yörüngede yeri değiştikçe dünyada ekvator kuşağı dışında her yerde mevsim değişiklikleri olur. Buna göre, kuzey ve güney yarımkürelerde durum tersinedir. Yani Güney Afrika CapeTown’da kış ise, İstanbul’da yaz. İstanbul’da kış ise, orada yaz mevsimi hüküm sürer.
Örnek: Güney Afrika Hristiyanları orada aralık ve ocak aylarında yaz sıcaklarında çiçek açan bir bitkiye “Noel çanları çiçeği” demişler. Oysa o aynı bitkiyi İstanbul’da yetiştirseniz noel zamanında değil temmuzda çiçek açar. Peki adı niçin noel çiçeği? Çünkü Noel zamanında Avrupa’da kış soğukları yeni bastırıyorken Güney Afrika’da yaz sıcakları yeni bastırmıştır. Ve o bitki o memleketlerde tam da o zaman o şartlarda (yaz mevsiminde) çiçek açar. Yani mevsimler farklı olsa da ay-gün isimleri aynıdır. Şimdi biz mayıs ayında isek orada da mayıs ayı, ama mevsim orada sonbahar ortası, kış yaklaşıyor.
Kuzeyden güneye iklimsel ve mevsimsel farklılıklar
Temmuz ayı Kuzey Yarımkürede en sıcak aydır diye biliriz. Çok istisnalar var ama genel olarak Kuzey Kutbu ile Ekvator çizgisi arasında temmuzda ne kadar güney, o kadar sıcak, ne kadar kuzey, o kadar soğuk veya serin. Mesela kuzey kutup dairesine yaklaştıkça yaz sıcakları daha azdır. Daha kuzeyde zaten hiç yaz sıcakları olmaz, sürekli kar vardır. Bize güre bir hayli kuzeyde olan Hollanda’da ağustos sonundan itibaren sobalar, ısıtıcı sistemler yakılmaya başlanır. Biz ise genelde ekim ayından önce soba yakmayız.
Yine temmuz ayı, aynı günler, Güney Yarımküresi’nde durum tersine. Mesela biz ekvator çizgisinden kuzeye doğru ne kadar uzağız, bu uzaklığı Güney Yarımküresi’nde ekvator çizgisinden güneye doğru düşünün, Avustralya kıtasının en güneyi eder (Kamberra, Tazmanya vs).. İşte oralarda temmuz yılın en soğuk kış ayıdır. Ama Ocak ayı oralarda yılın en sıcak yaz ayıdır.
Doğu ve Batı Yarımküre
Bunun Bilimsel somut hiç bir gerçekliği yok. Tamamıyla insanların kendi hesaplarıyla yapılmıştır. Daha doğrusu bu ayrımın bilimsel gerçek temeli olmasa bile hesaplamalar tamamıyla bilimsel ince tekniklere göredir. Bunların yerini ayrıntılarıyla değil ana hatlarıyla söylersek: Dünyada kuzey ve güney Amerika kıtaları batı yarımkürede, dünyanın geri kalan toprakları doğu yarımkürededir. Aslında, haritaya bakarsak Avrupa kıtasının az bir kısmı ve Afrika kıtasının en batı tarafları da Amerika kıtaları gibi batı yarımküre içinde kalıyor.
Aynı gün bölge bölge saat farklılıkları
Doğu-Batı yarımkürelerinin temsili çizgileri kuzey kutbundan direkt güney kutbuna.. Bu çizgilere meridyen veya enlem denir. Birçok meridyenler hesaplamışlar. Böylece saat farklılıkları meridyenler arasında 4 saattir. Kuzeyden güneye pek fazla değişmez ama doğudan batıya saat farkları çok değişir. Örneğin Ramazan aylarında iftar vakitlerinde Sinop ile Adana arasında pek uzun süre fark yoktur. Ama İzmir ile Ankara arasında bir hayli uzun süre fark var.
Son söz
Yukarıda en basit şekilde açıklamaya çalıştığım yarımküre meseleleriyle ilgili olarak enlemler, boylamlar vesaire pekçok derin konular var. Amacım kuzey-güney ve doğu-batı yarımkürelerini sadece en basit şekilde anlatmak olduğundan derin konulara girmedim.