Smilax türleri, melocan veya saparna

Smilax excelsa – Fotoğraf: Cittaslow

Smilacaceae (Dikenucugiller) familyasının tek cinsi Smilax 255 türüyle dünyanın her yerinde bulunurlar. Bunlardan Türkiye’de yaygın olan iki tür: Smilax excelsa (Anadolu saparnası) ve Smilax aspera (Akdeniz saparnası veya nemçe saparnası).

Smilax excelsa Türkiye’de en çok Karadeniz’in kıyı şeridince ormanlık yerlerde yaşarlar. Ağaçlara tırmanarak 10m’den fazla uzar giderler. İlkbaharda çiçek açar. Meyveleri sonbaharda olgunlaşır. Küçük salkımlarda kırmızı meyveleri olur. Bunlar yılbaşı zamanında tavşan memesi dallarının uçlarına bağlanarak kokina adıyla satılır.

Melevcan, merucen, melocan, dikenucu ve saparna gibi farklı yöresel adları var.

Smilax aspera tüm Akdeniz ülkelerinde bulunur. Dolayısıyla yazları sıcak ve kurak geçen Akdeniz iklimine uyumludur. Dalları genelde 4m’den fazla uzamaz. Çiçek açmaları yaz sonundan itibaren sonbahar aylarında olup meyveler kış gelmeden önce olgunlaşarak önce kırmızı, sonra siyaha yakın bir renk alır.

Smilax – Melocan türleri uzun ömürlü bitkilerdir. Dalları ince, esnek ve dikenlidir (zamanla kalınlaşır ve odunlaşır). Yapraklar kalp biçiminde, yaklaşık yumurta kadardır. Asmalarda olduğu gibi her yaprakla beraber bir de ipliksi tutmaç (tendril) çıkarır ve bunlarla diğer bitkilerin dallarına tutunurlar. Tek başına (diğer bitkilerden uzak) olunca çok sıkı yığın yığın dallarla bir çalı şeklinde gelişir. Diğer bitkilerin yanında olunca onlara sarılarak uzarlar. Melocan türleri genelde her bir bitki ya dişi ya erkektir. Bazı Smilax türleri hem dişi hem erkek ayrı çiçek açarlar.

Kökleri kuraklığa ve orman yangınlarına son derece dayanıklıdır. Bir yerden yok etmek için köklerinin de mutlaka yok edilmesi gerekir. Kuşlar tohumlarını farklı yerlere taşıyarak çoğalmasına yardımcı olurlar. Melocan tohumları hafif don olaylarından etkilenirse ilkbaharda çimlenmeleri, gelişmeleri yüzde yüz garantidir.

İlkbaharda melocan dalları yapraklar olgunlaşmadan hızla uzar (yapraklar sonradan büyür, olgunlaşır). Körpe uç dallar ortalama 30cm kadarı kesilerek alınır. Üzerindeki yapraklar henüz olgunlaşmamış, hafifçe kızılımsı filiz evresi renktedir. Haşlanarak yemeği yapıldığı gibi kavurma şeklinde pişirilmesi de çok yaygındır. Bazı yerlerde semt pazarlarında incecik karman çorman dallardan kocaman demetlerin satıldığını görürseniz anlayın ki melocandır.