Arecaceae (Palmiyegiller) familyasından Trachycarpus fortunei uzakdoğu palmiyelerindendir. Diğer bilimsel adı Trachycarpus excelsa’dır. Daha eski bir adı ise Chamaerops excelsa.. Bizdeki isimleri Çin yelpaze palmiyesi ve şamarops’tur. İngilizce yaygın adı windmill palm’dır (yeldeğirmeni palmiye).
T. fortunei palmiyeleri, fotoğraf: gardenerdirect.com
Özellikleri
Eski tip İstanbul şehir içi klasik palmiyesi diyebileceğimiz Trachycarpus fortunei tek gövde halinde gelişir. Gövdesi tepeden tırnağa siyah kıl gibi liflerle kaplıdır. 12m kadar uzar. Fakat yaygın kültivarlarının boyu 6m’yi pek aşmaz.
Sakin gelişimli, ince-kibar yapılı olmasıyla küçük bahçelere bile uygundur. Yapraklar devleşmediği gibi gövdesi de fazla kalınlaşmaz. 4 metre bir T. fortunei ağacında gövde kalınlığı (çapı) dış ölü kıllı tabakasıyla birlikte 20-25cm kadar olur. Büyük-geniş saksılarda bir, iki hatta üç küçük fidanı bir arada yetişmeye uygundur.
Çocukluğumda (70’li – 80’li yıllarda) İstanbul’da Trachycarpus fortunei palmiyelerini Rum komşularımızın bahçelerinde, Gülhane Parkı’nda ve Anadolu yakası Bağlarbaşı civarındaki köşklerin bahçelerinde gördüğümü hatırlıyorum. Boyları 4-6m civarlarında idi. Bunlar büyük bir ihtimalle Trachycarpus fortunei ‘Wagnerianus’ kültivarı idiler.
Şimdi İstanbul iklim şartlarına uygun çok daha büyük yapraklı palmiye türleri revaçta ama İstanbul’un bu klasik palmiyesinin yeri başkadır.
Trachycarpus fortunei kış soğuklarına dayanıklılığı (esas tür ve kültivarlarına göre değişmekle beraber) yerine göre, duruma göre -12C derece ile -22C dereceler arasında değişir. Mesela Ankara’da şehir merkezinde yüksek binaların olduğu yerlere genellikle tam uygundur. Yine şehir merkezinde ama açıklık yerlerde ise sadece binaların hemen güney cephelerinde kış soğuklarına dayanır. Yüksek rakım ilçelerinde dayanması hiç bir şekilde mümkün değildir. Kış aylarında -15C dereceden daha fazla soğuk olan diğer şehirlerimizde de kış soğuklarına dayanmaları bu hususlara göre değişir. Aksi takdirde ve genel anlamda -15C dereceden daha fazla soğuğu kaldıramazlar. Ayrıca dondurucu soğuğun şiddetinden ziyade uzun sürmesi büyük zarar verir.
Yetiştirme
Güneş alması açısından esnek davranılabilir. Apartmanlar arası az süreli güneş alan yerlerde bile sorunsuz gelişir.
Küçük fidan iken kış soğuklarına iyi dayanamaz. -7C derece soğukta bile kolayca donup ölebilirler. Küçük fidanları dikildiği yerde kış aylarında ilk 4 yıl hasır, muşamba gibi malzemelerle sararak korumalısınız.
Toprak seçmez. Sadece kalıcı yerine dikerken eğer toprak ağır killi ise yarım metreküp kadar toprak oradan çıkarılmalı, dere kumu, ponza taşı ve bitkisel çürüntülerle karıştırılmalıdır. Böylece orada birkaç yılda gayet güzel gelişim gösterip dolgunlaşarak kendini kurtarır. Yüksek rakım bitkilerinden olduğu için tuzlu toprakları tolere edemeyebilir. Gübrelemede dikkatli olun.
Sulama bahçeye/parka dikildiğinde ilk üç yıl yaz boyunca sık sık yapılmalıdır.
Fidan üretimi
Trachycarpus fortunei sadece tohumlarıyla üretilir. Tohumları sonbahardan en geç kış sonuna kadar ekilmelidir. Çünkü tohumların çimlenmesi için biraz kış üşümesine ihtiyaç var. Sonra ilkbaharda sorunsuz çimlenirler.
Bu palmiyeler 2014 yılında test için parka iki tane kış vakti dikildi. Artık çoğu yerlerde görmeye başladım. Ben de dibindeki fideleri söküp tohum topladım. Didimden getirdiklerim hep kururken bu tür bir şey olmamış gibi gelişti. Bir yaprak çıkardılar. Acaba kaç yılda 30cm olur? Bir de görüp resmini çektiğim palmiyeler aynı tür mü?
***
Birinci resimdeki bu türün Trachycarpus fortunei ‘Wagnerianus’ adı verilen kültivarı. İkinci resimde ağacın arkasından yaprakları görüneni çözemedim. Herhalde o da aynısı olsa gerek. Kaç yılda ne kadar büyüyeceği toprağın ve ortamın şartlarına göre değişir. Önemli olan şey bir yıl içinde kaç tane yaprak çıkaracağıdır. Çünkü mini palmiye fidanlarında her yeni yaprak bir öncekinden daha büyük olur. Önce çimen yaprağı gibi en fazla üç yaprak, birbirinin peşi sıra tek tek gelişir. Sonra bir sap ucunda 3-4 parça yaprakçık, birbirine yapışık gelişir (yaprak olgunlaşmasını tamamlayınca isterseniz yaprakçıkları elinizle ayırabilirsiniz ama önemli değil). Bir iki yaprak da bu şekilde yaprakçıkları yapışık gelişir ve sonra yelpaze gibi açılan bir yaprak gelişir. Böylece git gide büyür. Anladığınız gibi sayı önemli. Normal bir ilk yelpaze yaprak vermesi (dördüncü veya beşinci çıkaracağı yapraktır) birkaç ayda da olabilir iki yılda da olabilir. Onlardan birini ev içinde güneşli pencere önünde tutun. Evde daha hızlı gelişim gösterebilir.
Yurtdışından değişik Trachycarpus fortunei külvitarları nasıl getirebiliriz? Mesela bu … sayfada bir çok değişik külvitarları var. Ve genelde neden 6 metre boyunu aşamıyor?
***
İthalat ihracat işlerinden hiç anlamam. Boylarının belirli olması tür ve çeşit özelliklerine göredir. Genetik faktörler söz konusu.
1 yıllık tohumdan çimlendirdiğim washingtonia filifera palmiyem ilk yelpazesini çıkarttı. Güzel büyüyor. Sanırım bu palmiyeyi dışarıda ne kadar korursam koruyum yine yetiştiremeyeceğim. Dayanıklılığına -12 demişler ama hiç öyle durmuyor. Salonda sorunsuz hurma ağaçları gibi yetişebilir mi? Trachycarpus fortunei fidelerim kışı çıkaramadı. Korumasızdı saksısı küçüktü ve toprağı kötüydü. Korusaydım ve bahçede olsa belki çıkartabilirdi. Kesinlikle sizin yazdığınız gibi fideleri soğuğa hassas. Anca gövdeleri tüylenmeye başladığı zaman güçleniyorlar. Yetişkinleri güzelce yaşıyor. irileşmeye başlamışlar.
***
Bitkilerin soğuğa dayanıklılığına dair verilen rakamlar genellikle en son sınır olsa da çok kesin değildir. Çünkü soğuk derecesinden başka diğer hava şartlarının da etkisi var. Ayrıca bitki saksıda olunca verilen rakamın çeyreğini düşünmek lazım (bitki ne kadar gelişmiş olursa olsun). Mesela -12 demişlerse saksıda yetişenler için en son sınır -3C derece diye düşünüp ona göre tedbirli olmak çok iyi olur. Hem soğuk havanın derecesi tek başına rol oynamaz. Sıfır derecede bile donup ölen bazı bahçe bitkilerim geçen kış bahçedeki köpeğin su kabındaki su tamamen donduğu halde o bitkiler en küçük bir zarar görmedi. Tam tersi de zaman zaman daha önceki yıllarda olmuştur. Su donmadığı halde hassas bitkilerden donup ölenler olmuştu. Bu olaylarda ısı sıfır veya sıfırın altında olduğu süre içinde yüksek basınç, havada nem azlığı ve kuru rüzgar olursa bitkilerin donup ölmeleri daha kesindir (hatta bazen +3C derece soğuk hava hassas bitkilere -3C derece dondurucu soğuk gibi etki yapıp öldürebilir). Bir bitkinin dayanamayacağı soğuk hava sırasında alçak basınç ve havanın nemliliği varsa bitkilerin soğuktan etkilenmeleri daha azdır. Dolayısıyla tüm şartların ne zaman nasıl olacağını bilmediğimiz için tedbirli olmamız lazım.
Palmiyeye gelince, evde sorun olacağını sanmam. Eve alacaksan havaların soğumasını beklemeden şimdi içeri almalısın ki şimdiden evin git gide değişen şartlarına alışsın. Geç kalırsan aniden soğuktan sıcağa geçince şok etkisine maruz kalır.