Ceviz ağaçları Avrupa’da, Asya’da ve güney-kuzey Amerika kıtalarında toplam 21 ayrı türü kapsar. Böylece birçok farklı türlerden ve ayrıca bu türlerin hibritleriyle, kültivarlarıyla bir hayli çok, hatta sayısız gibi zengin çeşitliliğe sahiptir.
Birkaç özelliği
En makbulü ve dünyada en çok yetiştirileni Juglans regia türüdür. Gerçi bunun makbullüğü kuruyemiş olarak değerlendirilmesiyle ilgilidir. Kuru sert kabuğunu kırmak ve içindeki yenir kısmı bir bütün halde çıkarmak kolaydır. Diğerlerini kabuğunun içinden çıkarmak zor oluyor. Kabuğun iç kıvrımları arasından kürdan gibi bir şeyle, parça parça çıkarmaya uğraşmak gerekiyor. Ya da kabuğu fazlaca kırmak, kırıklar içinde paramparça olmuş yenebilir kısımları ayıklamak lazım. O zaman anlayın ki o ceviz başka bir türdendir. Bazılarının kabuğunu kırmak da zor olur. “Çetin ceviz” deyimi onlardan geliyor olsa gerek..
Ceviz, Juglandaceae (Cevizgiller) familyasının Junglas cinsinin 21 türden ağaçların ortak adıdır. Tüm türler birbirleriyle az çok benzerlik gösterir. Meyvelerinin kuruduktan sonraki geri kalan sert kabuklu tohumunun içi de aynı şekilde yenebilir özelliktedir. Amerika kıtalarının türlerinden tropik kuşağa ait bir iki türü haricinde diğerlerinin tümü kışın yapraklarını döken ağaçlardır.
Hep yeme amaçlı düşünürüz ama bir de kerestesi, tahtası makbul cevizler de var. Aslında kerestesi makbul her türün yemişleri de iyidir ve yenir. Tam tersi de öyle: Yemişleri makbul cevizlerin keresteleri de, ağaç eğer kereste olarak işlenmeye uygun bir ana gövde ile gelişim göstermişse ona göre yine değerlidir. Kuzey Amerika kıtası kökenli kara ceviz (Juglans nigra) hafiften kızılımsı koyu renkte tahtasıyla bu alanda özeldir ve çok değerlidir. Bütün dünyada ve Türkiye’de en çok yetiştirien Juglans regia ağaçları ise hem yemişi hem kerestesi makbul bir ceviz ağacı türüdür.
Ceviz yetiştiriciliğinde Çin açık ara dünya birincisidir. İkinci ABD, üçüncü İran ve 4. sırada Türkiye gelir. Türkiye’de şimdi her geçen yıl ceviz yetiştiriciliğine daha fazla önem verilmektedir.
Ceviz ağacı altında, çevresinde başka bitki yetişmezmiş. Doğru mu? Her bitki türüne yönelik kesin bir gerçek değil ama evet, doğrudur. Başka bitkilerin sağlıklı yetişmemesine sebep, toprağa karıştırdığı joglon maddesidir. Bunu hem döktüğü yapraklarla yapar hem de kökleriyle. Amacı toprağını başka bitkilerle paylaşmak istememesidir. Yine de bazı bitkiler hiç etkilenmez.
Yapraklar ve meyveler
Ceviz yaprakları sanki dal gibi bir yaprak sapında birkaç yaprakçık bir arada gelişir. Sap boyunca yapraklar karşılıklı olup en uçta tek bir son yaprakçık vardır. Yapraklar oldukça hoş meyve kokulu ve iştah açıcıdır. İnsanın yiyesi gelir. Ama yenmez. Yemeyin.
Meyveler genelde tam yuvarlak, yeşil ve çok serttir. Cevizin bu yeşil dış tabakası yenmez. İçindeki iri çekirdek olgunlaşınca yeşil meyvede çatlamalar başlar. Ceviz hasatı bu dönemde yapılır. Bazı yerlerde çatlama aşamasını beklemeden hasat ederler. O zaman bıçak ile tek tek keserek cevizleri dış yeşil katmandan kurtarmak ve güneşte kurutmak gerekir. Bu yeşil katmanı giderme işi sıkıcı bir iştir. Eldiven kullanmazsanız elleriniz hoş olmayan koyu bir renge boyanır ve yıkamakla geçmez. 2-3 günde kendiliğinden geçer.
Bodur ceviz ağaçları
Bunlar anladığımız anlamda bodur değil. Boyları 6 metreden aşağı kalmaz, hatta daha da uzamak isterler. Ancak sürekli kontrollü budamalarla dallarının çevreye dağılmasını sağlayarak boylarını 3-4 metrede sabit tutabilirsiniz.
Ceviz ağacı yetiştirme
Oldukça bereketli, dahası iklim ve coğrafya farklılıklarına göre ayrı ayrı yüksek verim uyumluluklarına sahip çeşitleri olan ve çok iyi kazanç getirici ağaçlardır. Doğu Anadolu’nun yüksek kesimlerine tam uygun cevizler olduğu gibi, Akdeniz ikliminin “kaydadeğer kış soğukları yaşanmayan” düşük rakım kıyı kesimlerine tam uygun cevizler bile var. Akdeniz iklimine uyumlu cevizler ilkbaharda çok erkenden yeşerirler ve temmuza kadar meyveler neredeyse tam olgunlaşmış hale gelir. İlkbaharda çok geç uyanan cevizler Akdeniz iklimine pek uygun değildir. Verim ve meyve kalitesi düşük olur.
Toprak, arazi
Ceviz fidanlarının başlıca ihtiyacı derin topraktır. 1 metreden ne kadar fazla derin, o kadar güçlü gelişen ağaç anlamına gelir. Bu derinlik, yoğun kaya tabakası ile ilgilidir. Yani o tabaka toprağın daha aşağılarında olmalıdır. Bazı yerlerde toprak derinliği yarım metreyi bile bulmuyor. Buna dikkat etmek gerekir. Eğer toprak tabakası sığ ise, yine de ceviz ağacı yetiştirmek istiyorsanız bu takdirde bodur kültivarlardan tercih etmeli ve fidanların boya gitmelerinin önüne geçerek çevreye dağınık dallı geliştirmelisiniz. Buna göre ağacın taçlanma kısmını alçak tutmak gerekir. Ama şöyle: En dipten üç ana gövde halinde gelişecek, ana gövdeler farklı yönlere biraz eğikçe şekillendirilecek ve her birinin taç kısmı yer seviyesine göre 1,5 metre yüksekten başlayacak. Ve ana gövdelerin taç kısımlarının yan dallarından merkez iç bölüme yönlenenleri budanmalıdır.
Fidan yetiştiriciliğinde ciddi bir problem, fidanın kazık kökünün kesilmesidir. Bu takdirde o fidanlar güçlü gelişim göstermez. Küçük fidanların temel kazık kökünü gidermek belki ağaçları küçük ebatlarda tutabilmek ve gelişimin yavaş devam etmesi için işe yarar.
Diğer bir problem, gündüz boyunca en az 7 saat kesintisiz direkt güneş istemeleridir. Eğer bu şart mümkün değilse, o ceviz ağaçları çok uzun boylu olmak için ellerinden geleni yaparlar. Bunun için meyve vermeye yanaşmadıkları da olur ve yıllarca beklersiniz.
Fidan seçimi
Bölgenizin iklim şartları ve coğrafi yükselti durumlarına uygun tür veya kültivarları öğrenmelisiniz. Bunun için bölge ziraat ofisinize danışın. Gerçi (bölgenize uygun olmayan ceviz fidanları tercih ettiğinizde) ağaçların yaşamaları, büyümeleri açısından sorun olmaz ama meyve veriminde sorunlar olur. Bundan başka, edineceğiniz fidanlar ne kadar küçük ise o kadar iyidir. Zira ekeceğiniz yerde fidan güçlü bir kazık kök geliştirmelidir. Bu sayede müthiş bir hızla büyürler ve çok da yüksek verimli olurlar. Eğer büyük bir fidan alırsanız, kazık kök gelişmesi sekteye uğramıştır. Bunların gelişim hızı çok yavaş kalır.
Fidanı büyütmek
Boy 2 metreyi aşana kadar ve taç kısmı çevreye en az 1,5 metre yayılmış hale gelene kadar, yetiştiği toprağın özelliğine uygun bir azot gübresi takviyesine ihtiyaç var. Ama bu salt azot gübresi olmamalıdır. Aksi takdirde kof gelişim olur. Kof gelişmiş fidanlar her türlü doğal etkilere dayanıksız olduğu gibi hastalıklara ve parazitlere de son derece dirençsizdirler. Doğru gübrelerle, doğru bakımla güçlü bir şekilde yeterince büyümüş olduktan sonra artık siz hiç ilgilenmeseniz bile her geçen yıl gücüne güç katarak büyümeye devam edecektir.
İki ayrı gübreleme:
Çiftlik gübrelerinden sonbahar sonunda fidanın biraz uzak çevresinden çapalayarak toprağa karıştırın. Azot gübresini ise kış sonunda yine fidanın biraz uzağından toprağa karıştırın.
Sulamaları fidanın çevresinde toprak 10-15cm derine kadar tamamıyla kupkuru oldukça yapın. İlkbahardan yaz sonuna kadar gerekli aralıklarla ama bolca su dökerek sulamalısınız. Fidanlar ürün vermeye başlayıncaya kadar bu bakımları ciddiyetle yerine getirin.
Budamalar
Yukarıdaki bilgilere göre, ceviz budaması bulunduğu yerin şartlarına göredir. Yani mesela binaların yanında olup gün içinde bütün gün güneş ışınları almayan fidanlar tüm gücünü boyunu yükseltmeye verir. Bu durumda kısa tutmak mümkün olmaz. Dal azaltmak güçten düşürür. Kısa tutmak ise bodur kültivarlarda mümkündür. Bu da pek kolay değil. Çünkü eğer bütün gün güneş almayan bir yerde ise, hiç de bodur gibi hareket etmek istemeyecektir. Onun için bütün gün güneş almayan yerlere ya ceviz ekmeyin ya da fazlaca uzun boylu gelişmek istemesine karışmayın. Süratle uzarken alt yan dallarını kendisi kurutur. Taç kısmı 5-6 metre yüksekte anca başlar.
Her şey uygun ise, ceviz fidanı budamada dikkat edilecek hususlar şunlar: Öncelikle hızlı ve güçlü gelişmesi gerekiyor. Bu da kazık kök sayesinde ve doğru bakımla mümkündür. Hızlı gelişen ceviz fidanı yan dallar vermek istemez, önce belirli bir yüksekliğe gelmek ister. Eğer hızlı gelişmiyorsa kısa boylu olduğu halde yan dallar geliştirir. Bu aşamada budama gücünü düşürür. Bekleyin ki tüm dallarıyla güçlenerek büyüsün. Sonra tepede en az 4 yan dal olacak şekilde daha aşağıdaki dalları budayın. Yılda bir defa kontrollü budama yapın. Taç kısmının ne yükseklikte başlamasını istiyorsanız ona göre alt dalları yok etmenin bir sınırını belirlersiniz. Daha sonra taç kısmının çevreye eğilimli olması için gereken budamaları yaparsınız. Tüm çevreye yönlenici gelişim olmalıdır. iç merkez kısma yönelen dalları budamalısınız.
Bodur cevizlerin budamasını yukarıda toprak – arazi başlığı altında anlattığım gibi yapmanız gerekiyor.
Ceviz fidanı üretimi
Tohumdan kolayca yetişir. Eğer yerini hiç değiştirmezseniz sürekli derinlere uzatacağı kuvvetli kazık kök geliştirerek korkunç bir hızla büyür. 3 yılda 3 metreyi geçmiş olur. Bundan dolayı, fidanın yerini değiştirecekseniz, mini fidan 15cm’yi aşmadan acele etmek zorundasınız.
Cevizler tohum olarak sonbaharda ekilmelidir. Kalıcı yerine direkt tohum ekmek için şöyle yapabilirsiniz: Kabuğu kırılmamış, bir bütün halde ceviz lazım. Ekeceğiniz yerde 20cm kadar bir çukur açın. Çıkardığınız toprağı iri taneli dere kumu ve/veya ponza taşı, kiremit kırıkları, mangal kömürü kırpıntıları ile karıştırın. Karışımda toprak az, diğer maddeler fazla çoğunlukta olsun. Ve karışımla çukuru tekrar doldurun. Bu karışım toprağa cevizi kendi hacminin iki misli derinine, sivri ucu yukarı gelecek şekilde ekin. Kış üşümesi süreci geçirdikten sonra ilkbaharda çimlenir ve hızlıca büyümeye başlar. Esas süper hızlı gelişim ertesi yıl başlayacaktır.
Aşılama ile üretim
Çok farklı yüksek kalitede cevizler veren özel kültivar bir ceviz ağacı tanıyorsanız ve aynı kalitede kendi ağaçlarınızın olmasını istiyorsanız.. Öncelikle ihtiyacınız olan şey iki yaşlarında bir ceviz fidanıdır. Yani herhangi bir cevizden, tohumdan bir fidan yetiştirebilir veya hazır bir fidan satın alabilirsiniz. Sonra fidanınıza o beğendiğiniz ağaçtan aşı yaparsınız. Böylece o ağacın kopyasını elde edersiniz. Aşıya ne gerek var, o ağacın cevizlerini ekmekle de aynısından elde edemez miyim? Cevap: Hiç belli olmaz. Tohumdan yetişince farklı özellikli olma ihtimali var. Aynısını devam ettirmenin garantili yolu aşıdır.