Lamiaceae bitki familyasına Türkçe Ballıbabagiller denir. Nane, kekik, adaçayı, biberiye, süs bitkilerinden ise yaprak güzeli ve parlak Mustafa çiçeği bu familyadandır. Çoğunluk türlerin yaprakları, çiçekleri, dalları uçucu yağlara sahiptir (aromatik bitkilerden).
Genel özellikler
Familya 236 cins ve 700 üzerinde türlerden oluşur. Lamiaceae familyasının örnek cinsi Lamium ise 30 türü kapsar (Wikipedia). Bunlara ballıbaba otları deriz. Bazı türleri mevsimlik, bazı türleri birkaç yıllık ömürlü, tümü otsu küçük bitkilerdir. Dünyanın her yerinde Lamium türleri vardır. Lamium latincede iğneli yapraklı gibi bir anlama gelir. Yani yapraklarına dokununca sert tüyler hissedersiniz. Genel olarak serin mevsimlerin otlarıdır. İstanbul’da kış aylarını coşkulu ve çiçekli geçirdiklerini görebilirsiniz. Fakat hava şartlarının gidişine göre ve bulundukları bölgenin iklim şartlarına göre yılın her zamanında aktif olabilirler. Otsu, küçük bitkilerdir. Boyları genelde 15cm ila 35cm arasında değişir. Arılar ballıbaba otlarının çiçeklerinden eksik olmaz.
Lamiaceae morfolojik yapı
Familyaya ait türlerin başlıca özelliklerinden biri de dallarının dört köşeli olmasıdır. Gerçi bunu her türde göremeyiz. Bazılarında pek belirgin olmadığı gibi bazılarında bu özellik neredeyse hiç yoktur. Dallarda yaprak sıralamaları ise karşılıklı çiftler halindedir.
Çiçekleri genellikle çok küçüktür. Biraz iri çiçekleri süs bitkisi olarak sevilir (örneğin ateş çiçeği ve ateş nanesi). Taç yapraklar bileşik, tek barça, alt kısım külah gübü, üst kısım parçalıdır. Alt ve üst dudakları belirgin gibi bir açık ağız benzeri görünüme sahiptirler. Türlerin genelinde çiçek renkleri pembe, mor, beyaz, kırmızı ve sarıdır. Türlerde en çok rastlanılan çiçek rengi ise morumsu soluk pembedir. Bu renk arıları daha fazla çekme özelliğine sahiptir.
Ballıbabagiller (Lamiaceae) familyasından bitkileri, büyük bir genellemeyle diyebiliriz ki bunlar otsu, tek yıllık, çok yıllık, küçük ot, küçük çalı ve boyları 3 metreye varamayan küçük-orta arası çalılardandır. Ağaç türleri ve sarılıcı türleri çok azdır. Uzun ömürlü türlerin ana gövde kabul edebileceğimiz kısımları zamanla sertleşir ve dış kısımları ağaçlaşır. Örneğin lavanta, biberiye, adaçayı ve ateş nanesinde gördüğümüz gibi.
Çok yıllık (uzun ömürlü) Lamiaceae türlerinin başlıca üç ayrı gelişim tarzları var. 1- Nane gibi dip sürgünleriyle her yeri istila etmeye çalışanlar. 2- Lavanta, adaçayı ve biberiye gibi çok fazla ince ince dallar geliştirenler ise oldukları yerde dururlar, çevreye yayılmaları ancak tohumları sayesinde olur. 3- Parlak Mustafa çiçeği gibi dik duramayan türleri dallarının toprağa değen yerlerinden toprağa kuvvetlice kök salarak çevreye yayılırlar.
Tek yıllık türler ise tohumları yoluyla çevreye her yere kolayca yayılırlar. Örneğin ben bahçeme 9 yıl önce birkaç fesleğen ekmiştim. Bunlar her yıl kışın ölüp gittikleri halde bahçemden bir daha fesleğen eksik olmadı. Çünkü çevreye döktükleri tohumlar ilkbaharda havalar iyice ısınınca kolaylıkla çimleniyor.
Kuraklığa uyum: Familyanın yaz ayları şiddetli sıcak ve kurak Akdeniz iklimine uyumlu türleri çoktur. Ve bu uyumlu türleri susuz bahçe tasarımlarının vazgeçilmez türleri arasındadır. Lavantalar başta gelir.
Uçucu yağlar
Bu konuda familyanın ilk akla gelen türü nanedir. Ve kekik, reyhan, fesleğen, mercanköşk, melisa (oğul otu) diğer çok tanınan türlerden birkaçı. Kozmetik açıdan belki en önemlisi, tohumları bile kokulu olan lavantadır. Melisa ve adaçayı çay gibi sıcak içilen içecek yapımında kullanılır. Mercanköşk bazı etli yemeklerde iç yağının hoşa gitmeyen aromasını iyileştirmede, biberiye et marine etmede sıkça kullanılır. Nane türlerinden elde edilen mentol hem sağlık hem kozmetik alanında değerlidir.
Üretim yolları
Lamiaceae, Ballıbabagiller familyasından bitki türlerinin dallarını kırıp alarak köklendirmek mümkündür. Çelik köklendirme usulleri türlerin özelliklerine göre ayrı usuller gerektirebilir. Örneğin olgunlaşmış dallarının dış dokuları yumuşak ve tüylümsü olan lavanta ve biberiye türlerinde topuklu çelik yöntemi tavsiye edilir. Yaprak güzeli çiçeğinin dalları otsu yapıda olmasına rağmen, hatta çok körpe olsalar bile şaşırtıcı şekilde çabuk ve kolay köklenme özelliğine sahiptir. Kekikler küçük bitkiler olmalarına rağmen daldırma yöntemine çok uygundur. Hatta kendiliğinden bile olan bir şeydir. Ve Ballıbabagillerin her türünü tohumdan yetiştirmek de kolay ve basittir.
Çeşitli Lamiaceae Türleri
Bu sitede ele almış olduğum Ballıbabagiller türlerini ⇒ Lamiaceae (Ballıbabagiller) kategori sayfalarında görebilirsiniz. Zamanla liste genişleyecektir.