Zeka nedir, tanımını yapmadan önce çeşitli yönleriyle ele alalım. İnsanlarda zeki olma /olabilme durumu potansiyel olarak çoğumuzda aşağı yukarı aynıdır. Zekanın işleyişi açısından ise birbirimize göre büyük farklılıklarımız vardır. Çünkü zihinsel aktivitelerdeki düzenimiz, doğru çalışmalarımız ve sonuçta başarımız her birimizde aynı değildir. Dolayısıyla IQ seviyelerimiz de farklı olur. Ama çoğunluğumuz aynı potansiyele sahibiz. İstisnai olarak beynimizin yapısı bazılarımızda zekâmızın niteliğini iyi yönde veya kötü yönde etkiliyor.
Beynin sağlığı, kalitesi tek başına zeka seviyesini belirleyemez
Çeşitli zihinsel aktiviteler sayesinde beynin anlama-kavrama ve çözümleme yeteneklerinin pasif kalmaması, aktifleşmesi, işleye işleye ışıldaması gerekir. Farklı farklı zihinsel aktiviteler sayesinde zihnin daha da hızlı anlamlandırmalar ve çözümlemeler yapabilmesi zekânın yükseldiği anlamına gelir.
Zihinsel aktiviteler ve beyin jimnastiği denen zihinsel çalışmalar sonucunda beynimizde çeşitli nöron bağlantıları kurulur. Beynimiz daha iyi çalışır. Bu dinamikleşme dış dünyamıza nasıl yansır? Görsel-işitsel olarak neler algılıyorsak, onların her birinin kendi bütünündeki çeşitli detaylarını, bağlantılarını, detayların ve bağlantıların arasındaki / içindeki mantığı çok iyi fark ederiz, çözeriz. Yani beyindeki nöron bağlantı yapılaşmaları sayesinde çevremizden algıladığımız şeylerin mantıklarını da o nispette çözebiliyoruz. Bu bağlamda zeka nedir? Zeka bir detay görücülüktür, farkları fark ediştir aynı zamanda.
Zeka nedir meselesine algıda seçicilik örneği
Mesela birisine “Banyoda şampuan var buraya getir” deseniz.. Eğer kişinin üst şuuru yeterince uyanık değilse, hafızasında var olan bir şampuan görüntüsü etkisiyle etrafa bakar. Zihnindeki (örneğin siyah şişeli) resmi aramaktadır, farkında değildir. Sonuçta göremez. Bulamadım der. “İyi bak, beyaz şişe” deseniz, artık beyaz renge uyanıktır ve banyoya gittiği anda hemen görecektir. Oysa bu kişinin üst şuuru ışıl ışıl uyanık olsa idi otomatik davranış sergilemeyecekti. Ve tarif gerekmeden şampuan şişesini orada fark edecekti. Yüksek IQ sahibi kişilerde öylesi uykulu otomatik davranışlar azdır. Çoğunlukla uyanıktır, dikkatlidir.
Şimdi burada anlıyoruz ki üst şuurun aktiflik sıklığı ve süresi, odaklanma yetisi ve görsel-işitsel algılarda çözümleyici olma yetisi zekaya dahildir.
Zeki kişi tekdüzelikte bağlı kalamaz
İlla bir çözümleme, mantıki bağlantılar kurma, bir şeyler öğrenme, çözme aktiviteleri gerçekleşmesi gerekir. Onun zihni buna alışmıştır. Zeka nedir tanımına gelmeden önce bunları da düşünelim. Tekdüze tekrarlar varsa zeki kişi orada durmak istemez. Örneğin TV haber kanallarında, birkaç konuğun katıldığı ve belirli konuların irdelendiği programlarda iki dakikada açıklığa kavuşturulacak bir detay üzerinde 15-20 dakika dururlar. Bir olay yerinden bağlantı ile konuşan bir muhabir, olayı anlatmayı üç tur tekrarlar. Bunları herkes fark edemiyor. İlgiyle dinlemeye devam ediyorlar. Çünkü zihinleri çok geç, yavaş anlıyor. Detayların çeşitli örneklerle defalarca dile getirilmesine ihtiyacı var. Leb demeden leblebiyi anlayacak kapasitede değil zihinleri. Ve kabul edin çoğunluğumuzun nasıl paslı zihinlere sahip olduğumuzu. Sonra dizi filmler.. Zeki biri senaryo şişirmelerini, dizinin lastik gibi uzatıldığını fark eder. Ya hiç izlemez ya da “aman bir şey kaçırmayayım” derdine hiç düşmeden izler. Çünkü çok iyi biliyor senaryo nasıl bir gidişat içinde, olaylar nasıl gelişecek, ne nereye varacak.. Yine de eğer bir diziyi severek, büyük ilgiyle izliyorsa, kendisine hitap eden ilginç detayları fark ediyor ve o detaylarla o diziden haz alıyordur.
Zeka nedir?
Tanım: Anlık olaylar/akışlar üzerinde zihnin anlama, anlam verme ve çözümleme yeteneklerinin çevikliği, hızı, uyanıklığı ve dinamizmidir. Üst şuur uyanıklığıyla anlamaya, çözümlemeye yönelik odaklanma becerisidir.
Her insanda zekâ farklı derecelerde etkindir. Yani zeka seviyesi kişilerin nasıl yaşadıklarına, nelerle uğraştıklarına göre değişir. “İşleyen demir ışıldar” sözü bu özelliğimizde de aynen geçerlidir.
Yukarıdaki resim zeka testlerindeki sorulardan bir örnektir. Bu gibi şemalar aslında teste giren kişiye sorusuz, açıklamasız gelir. Teste giren kişi bakar, ne yapması gerektiğini anlar, sağdaki şıklardan hangisini seçmesi gerektiğini bilir.
1. Çeşitleri
Zeka çeşitleri üzerine ayrıntılara girmek bu sayfadaki genel IQ konusu içinde uygun olmaz. İnsanlarda zekilik doğuştan gelen özelliklere göre ve ilk çocukluk devresinde gerçekleşen zihinsel yapılanmalara göre farklı alanlarda farklı işleyebilir. Örneğin bazı insanlarda duygusal zeka oldukça düşüktür. Ancak, düzenli çalışmalarla zekamızı soyut, somut, pratik, teorik, analitik, sosyal, duygusal vesaire alanlarda geliştirmek, iyileştirmek elimizdedir. Bakınız bu arada “zeka nedir” sorusuna kısacık basit bir cevap vermemizin yetersizliğini de anlıyoruz.
2. Manevi değil, tamamıyla fiziksel, maddi bir olgudur
Zeka ruhsal değil, sadece beyin organımızın işleyişinin bir özelliğidir. Zekamızı etkileyen pekçok maddesel faktörler var. Bugün zor bir testte başarılı olan, IQ derecesi yüksek çıkan bir insan, başka bir zaman daha kolay bir zekâ testinde daha düşük zekalı çıkabilir! Dolayısıyla, zeka testlerine pek güvenmemek lazım. Çünkü bir gün uyku kalitesindeki düşüklük, veya bazı vitaminlerin yetersiz kalmış olmak, veya yorgunluk, kan değerlerindeki zayıflıklar, hatta hazımsızlık, hatta kabızlık vesaire pekçok faktörler o günkü beyin fonksiyonlarımızı olumsuz etkiliyor demektir. Sadece uzmanların kontrolünde çeşitli zaman aralıklarıyla tekrarlanan testlerin genellemeleriyle kesin bir sonuca varılabilir. Ama bunu bile pek ciddiye almamak lazım. Çünkü, unutmayalım ki sadece işleyen demir ışıldar.
Gerçi, testlerden çıkan sonuca göre zekanızın durumu aşağı yukarı belli olur. Hatta inişler çıkışlar olsa bile potansiyel olarak kalitesi belli olur. Peki bu neyi gösterir? Neye yarar? Düşünün ki yüksek IQ sahibi bir genç okulda başarısız olup sırf bu yüzden okulu bırakıyor. Öte yandan düşük IQ sahibi bir genç düzenli çalışmalarıyla, aklı başında arkadaşlarıyla, düzenli gece uykusu ve bilinçlice dengeli beslenmesi sayesinde okulda gayet yüksek başarılar kazanabiliyor. Bu çelişkili gibi görünen vakalara dünyanın her yerinde oldukça sık karşılaşılır.
Sonuç olarak..
Zeka nedir, ne değildir, az çok açıklamaya çalıştım. Aslında çok daha önemlisi akıldır. Hayatınızı düzene sokun. Gece uykunuzu bilim insanlarının tavsiye ettiği şekilde mükemmel uyuyun. Beslenmenizi uzman diyetisyenlerin rehberliğinde tam bir denge içinde sürdürün. Hayatınız düzene girsin. Vücudunuzun her türlü yaşamsal fonksiyonları tertemiz, dört dörtlük sağlıklı işlesin. Aklı başında, dürüst, çalışkan insanlara yakın durun. Doğru kitaplar okuyun. Her ne alanda çalışıyorsanız işinizi hiç savsaklamadan yapın ve sürekli o konudaki gelişimleri takip ederek kendinizi geliştirmeye bakın. O zaman, düşük IQ sahibi olsanız bile yüksek IQ sahibi kişilerin birçoğundan daha başarılı olursunuz hayatta. Bundan emin olun.