Milli bitkilerimizden biri olan çöven otumuzun bilimsel adı, tüm türleri kapsayan cins adı olarak Gypsophila. Türkiye’nin her yerinde birçok farklı türü var. Erzincan’ın yüksek dağlarından Ege kıyılarına kadar her yerde.
Birkaç özelliği
Çöven otu Karanfilgiller (Caryophyllaceae) familyasındandır. Cinsin 150 türü vardır. En fazla Türkiye’de, Anadolu’da yaşarlar. Türkiye’de 59 türü saptanmış. Ayrıca, bunlardan 35 tür Türkiye’ye endemiktir.
Türlerin bazıları tek yıllık, bazıları uzun ömürlüdür. Bazıları oldukça kısa boylu, sık dallı, mini yapraklıdır. Çiçek dalları uzatmaz, küçük kısa dallarından çiçek açarlar. Bazıları uzunca bir dal uzatıp onun üzerinden ince ince pekçok dallar geliştirerek binlerce mini çiçekler açar.
Didim’de yetişen bir türünün adını henüz öğrenemedim. Ege kasabalarında yol kenarlarında, kaldırım taşları arasında kış ve ilkbahar aylarında gayet gösterişli, büyük, parlak yapraklar görürsünüz. İşte bunlar çövendir. Önce gövdesiz, sadece güzel, büyük, sukulent özellikli gösterişli yapraklar geliştirir. Yaza doğru çiçeklenme dalı uzatır. Dal uzarken ince ince pekçok yan dallar geliştirir. Sonra bu dalları pekçok mini çiçekler açarlar. Son aşamada boyu ortalama yarım metre civarlarındadır.
Zehirli, toksik özelliği var. Fakat buna rağmen Türkiye’de çeşitli yiyeceklerde bir hayli yaygın kullanılır. Anlaşılan kullanım dozunu iyi bilmek lazım.
Eskişehir civarlarında yetişen Gypsophila spherocephala türü topraktaki bor elementini deli gibi bünyesine toplar. Bu özelliğinden dolayı, suni gübrelerle kimyasal dengesi bozulmuş, verimi azalmış topraklarda iyileştirici rol oynar diye tavsiye ediyorlar. Ne derecede uygulanabilir, toprağı sadece bordan temizlemesi yeterli gelir mi, burası şüpheli. Bor toplayıcı tek bitki türü diye iddia etmişler. Oysa diğer bazı Gypsophila türlerinde de aynı özellik var. Ve Euphorbia türleri de topraktan bor elementini sınırsızca bünyesine alarak kendi kendisine zarar vermektedir. Kısaca, bizim insanlarımız bizim topraklarımızın bitkileri ile ilgili bazı özellikleri “dünyada eşsiz” diye iddia etmeyi seviyorlar. Bunu hep yaparlar.
Dergipark web sitesinde çöven türleri ve kullanımları hakkında etraflıca bilgiler verilmiştir. Ben burada türler hakkında kısaca tanıtım yapmaya çalıştım.
Çöven kullanım alanları
Doğal arazilerden çöven köklerini söküp alırlar. Köklerin parmak gibi kalın kısımları önemlidir. Bunları kuruturlar ve kupkuru halde satarlar. Helvalarda, lokumlarda, dondurmalarda kullanmak için kaynatır, suyunu kullanırlar. Etken maddesi saponin’dir.
Yiyeceklerde, ilaç imalatı sektöründe ve başka amaçlarda çöven kullanılması dünyanın birçok ülkesinde önem taşır. Bu amaçla Türkiye her yıl tonlarca kuru çöven kökleri ihraç eder.
İç Anadolu bölgemizde, Konya ve civarlarında helva vesaire amaçlı katkı maddesi olarak kullanımda çeşitli çöven türlerini karışık kullanırlar. Yani genelde tek tür ile yetinmezler.
Tahin helvasında kullanımı: Helvanın dokusuna hafiflik, gevreklik, çıtırımsılık, ağızda dağılma özellikleri kazandırır. Lezzetindeki şekerliliğe denge verir. Yani böylece tatlılığı insanı baymaz. Yoksa helva macunlaşır ve tadı da aşırı şekerli gelip insanı bayar.
Lokum yapımında da yine çövene ihtiyaç var. Böylece lokum (Türk usulü lokum) sıkı dokulu olmaz. Yani lastik gibi sert değil, geniş hacimli, kitlesine göre hafif, biraz gevrek kıvamda olur. Onca şekere rağmen lezzeti insanı baymaz. Hepsi çöven sayesinde.
Dondurmalarda ise çöven uygun kıvamın tutmasını kolaylaştırır, akıcılığı azalttığı gibi hacmi arttırır. Ayrıca lezzeti de güzelleştirir.
Bahçe süs bitkisi olarak ve saksılarda kullanıma uygun çeşitli çöven türleri var. Uzun boylu çok sık çiçek dalları geliştirenlerin kesme çiçekçilikte aranjmanlar yapma amacıyla kullanımları oldukça yaygındır (cipsofilya). Bu amaç için birçok türü uygundur.
Çöven aynı zamanda şifalı bitkilerdendir. Halk arasında ilaç olarak kullanımları var.
Gypsophila bitlisensis (Bitlis çöveni) ve Bitlis, Van civarlarının birkaç endemik çöven türlerini otlu peynir ve Bitlis helvası yapımında kullanırlar.