Zencefil, Zingiber officinale

Bitkiler aleminde zencefil Zingiberales (zencefil tarzı çiçeklenenler) grubunda Zingiberaceae (Zencefilgiller) familyasının Zingiber officinale türüdür. Sağlığa müthiş faydalı bir bitki olan zencefili bir iki püf noktasına dikkat ederseniz siz de kolaylıkla üretebilirsiniz.

Esas ana vatanı Güneydoğu Asya’da denizlerin çevrelediği tropikal iklim bölgesidir. Binlerce yıldır insanlar doğada doğal hayat süren hiç bir zencefil bırakmamış, hepsini tüketmişler. Ama yumrularıyla üretmeyi de sürdürmüşler. Böylece zencefil zamanla yapay seçilim denen bir tür evrime uğramış. İnsanlar binlerce yıldır zencefile o kadar önem vermişler ki göç ettiklere yerlere de beraberlerinde götürmüşler. Güneydoğu Asya’dan doğu yönde Büyük Okyanus adalarına, Havai’ye bile yaymışlar. Ve batı yönde Hint Okyanusu yoluyla Sri Lanka, Hindistan, daha da batıya Madagaskar civarlarına kadar. Nesilden nesile zencefil yetiştiriciliği bütün o topraklarda kesintisiz devam ettirilmiş.

Özellikleri

Zencefil diğer Zingiberales grubu bitki türleri gibi yaprak sapları iç içe gelişen ve her yeni çıkanı eskisinden daha uzun olan yapraklarla yalancı gövdeler oluşturur. Marketlerde satılan meşhur zencefil kökleri rizomdur. Yani hem besin deposu yumru kök hem esas ana gövde özelliği taşır. Toprağa ekildiğinde eğer ısı şartları uygunsa köklenir, filizlenir ve yapraklanmaya başlarlar.

Rizom yumrulardan çıkan her bir sürgün yalancı gövdelerle 1m kadar uzarlar. Bunların hepsi değil bazıları son yapraktan sonra merkezden bir çiçek sapı son gelişim olarak çıkarır ve çiçek açar. Sonra zencefilin toprak dışı tüm varlığı kışın (ya da kış soğukları olmayan memleketlerde kurak dönemde) tamamıyla kururlar. Toprak altındaki yumruları iklim şartları düzelinceye kadar uykuya çekilir. Bahçenizde kana yetiştiriyorsanız zencefil de aynen o tarzda yaşar.

 

Soğuğa dayanıklılığı

Zencefil kışın don olayları -9C dereceyi geçmeyen yerlerde uzun ömürlü bir bitki olarak yaşar. Ve bu çerçevede tarımı da yapılabilir. Fakat ihracata yönelik zencefil tarımı tropikal iklim ve tropikal özelliğe çok yakın subtropikal iklim bölgelerinde yapılır (Hindistan, Endonezya, Nepal gibi). Mesela Akdeniz ikliminde de zencefil yetişir ama iklim şartları dört dörtlük uygun olmadığından hasılat düşük olur ve elde edilen ürün masrafları karşılamaya belki kılı kılına yeter. Seralarda daha pahalıya mal olur. Bu da çok büyük çapta üretim yapan ülkelerle düşük fiyat açısından rekabeti imkansız kılar. Türkiye’de Akdeniz ikliminin tam hüküm sürdüğü ve düşük rakım deniz etkisinde olan yerlerde ancak küçük çapta üretimlerle yakın çevre pazarlarına hitap edebilirsiniz. Ya da insanlar kendi aile ihtiyaçları için kendi zencefillerini yetiştirebilirler.

Güneş ve ısı isteği

Zencefilin sağlıklı gelişiminde ısı faktörü önde gelir. İyi bir gelişim için toprak ısısı 20C derece dolaylarında olmalı, daha soğuk olmamalıdır. Günde 5 saat kadar güneş, tam öğle saatlerinde filtrelenmesi kaydıyla idealdir. Daha iyisi (Akdeniz ikliminde şiddetli yaz sıcakları olan yerlerde) sadece sabah güneşi almasıdır. Aslıda zencefil tarımı tropikal iklim bölgelerinde tam gün güneşe açık çok büyük tarlalarda yapılır. Fakat bu kadar uzun süreli güneş imkansızlıklar yüzündendir. Daha az güneşte daha iyi gelişim gösterir.

Deniz seviyesinden biraz yüksek yerlerde (yaz boyunca gece ısısı 20C dereceyi pek fazla aşmıyorsa) orada zencefil yumruları gece serinliği sayesinde daha kolay irileşirler. Bu her bitki için aynıdır. Zira yüksek gece ısısı bitkilerin şeker ve nişasta vb maddeleri üretimini zorlaştırır.

Bahçede, balkonda zencefil yetiştirmek

Akdeniz ikliminin tam hüküm sürdüğü illerimizde (İzmir dahil ama deniz seviyesi gibi düşük rakım yerleri) bahçeniz varsa zencefil yetiştirmeniz mümkün. Diğer yerlerde saksıda yetiştirmelisiniz. Ve kışın dışarısı kadar şiddetli soğuk olmayan ama yine de soğuk olan bir yerde tüm yaprakları kurumuş halde dinlendirmelisiniz. Mart sonunda içeriye bol bol güneşli ve sıcak bir yere alın. Bu sayede yapraklanmaya geç kalmamalarını sağlarsınız. Havalar iyice ısınınca (gece en düşük ısı 16C dereden aşağı düşmediği zaman geldiğinde) dışarıya çıkarın.

Dikkat: Buradaki bilgileri bahçelerde birkaç kök zencefil üretimine göre anlattım. Tarlalarda yetiştiricilik için değil.

Zencefil yumrusu üretimi

Yine yumrularını toprağa ekerek yapılır (patates üretimi gibi). Yetiştirme zor değildir. Nasıl toprağınızda veya saksınızda domates, biber, yıldız çiçeği, kana, kabak yetiştiriyorsanız bunlar gibi zencefil aynı kolaylıkla gelişir. Orta verimli, lifli, humuslu, yumuşak, süzek, az kumlu, az killi olup biraz da gübreli bir toprak yani bahçe çiçeklerinin ve sebzelerin mükemmel yetişeceği özellikte toprak hazırlamak yeter. Saksıda sırf torf toprakta bile yetişir.

Aslında ticari yetiştiricilikte zencefil yumrularının tırnak kadar küçük parçaları ile seri üretim yaparlar. Parçaları özel koşullarda köklendirip geliştirilerek zencefil mini yumruları oluştururlar. Ve bu mini yumruları patates üreticiliğindeki gibi “tohum” diye satarlar. Ticari zencefil yetiştiriciliği yapılan memleketlerde zencefil tarlalarına tohum denen küçük yumrular ekilir. Ama ben burada hobi amacıyla zencefil yetiştirmek için kolay yolu konu ettim.

Zencefil canlı yumrularını nasıl temin ederiz?

Bunlar sıradan sebze gibi her yerde satılır. İlkbaharda marketlerin sebze-meyve kısımlarından canlı kök rizom zencefil alabilirsiniz. Fotoğraftaki gibi eğri büğrü soluk renkli yumrulardır.

Çok taze olmasına hiç gerek yok. Susuzluk alametleri gösteren buruşuk sert dış kabuğu olan yumrular bile uygundur. Eğer küçük bir parça alacaksanız mutlaka üzerinde filiz gözü olanından seçin. Büyük bir parça alacaksanız üzerinde zaten mutlaka birkaç tane filiz yeri vardır. Dikkatle bakarsanız filizlenme gözlerini anlarsınız.

Püf noktası: Toprağa ekmek için seçeceğiniz bir yumru ne kadar büyük olursa o denli güçlü ve çok sayıda filizlenmeler yapar. Gelişim hızlı ve güçlü olur. Bol bol yapraklar gelişir. Bu sayede toprak altında yumru gelişimi verimli olur.

İlk ekimden hasata gereken zaman

Taze tüketim için hasat 4-5 ay sonra yapılır. Kurutmalık ve yağlık zencefil hasatı ise 10 ay süre ister. Ki bu tip yetiştiricilik Türkiye şartlarına uygun değil. Bizim yapabileceğimiz marketlerde satılan canlı yumrular gibi yaş tüketim amaçlı zencefil yetiştiriciliğidir. Ve çok titiz, çok iyi bir bakım yolu izlemek şarttır ki en geç eylül sonunda veya duruma göre ekim ayı ortasına kadar yumrular verimli çoğalmış olsunlar.

Buna göre ekim zamanı Akdeniz kıyı kesimlerinde nisan ortası, Ege kıyı kesimlerinde nisan sonu/mayıs başı dönemidir. Daha erkene almak işe yaramaz. Zamanlama önemli. Yukarıda anlattığım gibi saksıda yetiştiriyorsanız ilkin iç mekanda güneşli-sıcak yerde tutarak çok daha erkenden yapraklanmalarını sağlamaya çalışın.

Yumruları ekme

Bahçenizde zencefil dikeceğiniz yeri bir iki ay önce derinden çapalayın ve gübreleyin. Toprağınız sert ve sıkı yapılı ise orası zencefillere uygun değil. Zira yumrular toprakta sıkışır ve iyi gelişemezler. Ya vazgeçin ya da saman, çiftlik gübresi, torf, leonardit, bitkisel çürüntüler, ponza taşı bunların hangilerini bulursanız bunlarla toprağı düzenleyin, iyileştirin. Yumuşak, süzek ve karbon oranı yüksek hale gelsin. Bu işten sonra ilkbaharın ılık günler gelene kadar bekleyin. Mesela İzmir için nisan sonu uygundur.

Zencefil yumrularını toprağa ekmeden önce 10 saat kadar suda bekletmek ve sonra hafifçe ovarak yıkamak tavsiye edilir. Çünkü birçok yerde hasat edilen rizomlar çimlenme önleyici maddelerle ilaçlanır. Suda bekletmek ve yıkamak o ilaç kalıntılarını gidermek içindir.

Toprağı biraz eşeleyip zencefil yumrusunu yatıracaksınız. Filizlenme noktaları üste gelsin. Fazla gömmeyin. En üst taraf hafifçe toprak dışında kalsın. Yani çukuru tam kapatmayın. Çünkü güneşin ışınlarının sıcaklığından kolayca etkilenmeleri lazım. Bol bol sulayın. İlkbahar yeterince sıcak olmadığı için güneşten saatlerce ısınmalılar. Bu dönemde sulamaları sabah saatlerinde yapın. Çünkü akşam sulamaları toprağı fazla soğutur). Filizler 20cm gibi uzadıktan sonra çukuru kapayın.

Çapalama

Diğer bahçe sebzeleri gibi zencefillerin de diplerini ara sıra çapalamanız gerekiyor. Boyları 30cm kadar yükseldikten sonra diplerine biraz toprak çekin. Yni tıpkı klasik domates biber yetiştirme uygulamaları gibi.

Gübre takviyesi

En başta gübrelemeniz gerektiğini yumru dikme paragrafında yazmıştım. Ama haziran başında eğer bulabilirseniz takviye olarak kuş gübresinden gübre şerbeti vermek çok iyi olur. Zencefil fosfor elementine fazla ihtiyaç duyar. Hangi hayvan gübresi ne oranda su ile karıştırılıp gübre şerbeti yapılıyorsa, zencefillere takviye şerbetini o ölçülerin üç misli daha fazla sulu yapmalısınız (yani dozajı üç misli düşük tutun).

Kuş gübresi takviyesi yapamayacaksanız, ilkbaharda ilk yapraklar gelişmeye başladığı zaman dap gübresi kullanın (ilk gelişim gübresi). Köklerin saçaklanarak artmasını sağlar. Böylece bitki topraktan daha iyi faydalanır. Dolayısıyla yumrular daha iyi büyürler. Bu gübreyi yumrulardan 10cm kadar uzaktan toprağa çepeçevre karıştırın. Yumru başına 2 veya duruma göre 3 çay kaşığı kadar miktar yeterlidir.

Malçlama

Şiddeti yaz sıcakları başladığında (Akdeniz ikliminde haziran ortasından itibaren) topraktaki buharlaşmayı, kurumayı geciktirme amacıyla zencefillerin diplerini saman, kuru otlar, yaş otlar, yeşil yapraklar, ne bulursanız onlarla örtün. Malçlama sadece toprağın çabuk kurumasının önüne geçmek için değildir. Aynı zamanda toprağın besleyiciliğini de korur.

Yaprak bakımı

Zencefil yetiştirmede önemlidir. Zira yapraklar sonbahara dek ne kadar uzun süre sağlıklı kalırsa toprak altındaki yumrular da ona göre uzun süre gelişime devam eder. Ama yapraklar sağlığını erkenden yitirirse yumru gelişimleri durur. Yaz boyunca daha doğrusu yapraklar yeşil ve sağlıklı kaldıkça susuz bırakmayın. Yaprakları sürekli yakından kontrol edin. Bitlenme, tırtıl dadanması gibi herhangi bir parazitlenme görürseniz anında müdahale etmelisiniz. İlaç aramakla vakit kaybetmeden, ilk görüşte ıslak bir bezle bitli kısımları silin. Sonra ilaç araştırın. Tırtılları anında alıp yok edin. Yapraklar hiçbir şekilde zarar görmemeli.

Hasat

Eğer zencefillerinizin yumrularını alıp kullanmayacaksanız sonbahar geldiğinde yapraklarda sararma alametleri başladıysa sulamayı bırakın. Veya ne zaman bozulma alametleri gösterirse o zaman sulamayı bırakın. Eğer yumruları alıp kullanacaksanız hasat edeceksiniz. Bu durumda sonbahar başlangıcından itibaren ne zaman isterseniz topraktan sökün. Kökleri ve yapraklarıyla bir bütün olarak gölgeli esintili, kuru bir yerde yapraklar tamamıyla kupkuru olana kadar bekletin. Sonra kuru yaprakları ve kökleri temizleyin. Yumruları serin bir yerde saklamalısınız. Sıcak odalarda, sıcak mutfaklarda filizlenebilirler (patateslerin çillenmesi gibi). Buzdolabında tutmanız daha iyi olur.

Problemleri

Yazı içinde dikkat edilmesi gereken her şeyi açıkladım. Toprak şartlarına dikkat edin. Fazla gübre kullanmayın. Saksıda zencefil yetiştiriyorsanız ve bahar gelişimini sıcak odada başlattıysanız havalar biraz ısındı diye dışarı çıkarmada acele etmeyin. Gece ısısı en düşük 16C derece olan günler gelinceye kadar içeride tutun. Dışarı çıkarmak için toprağının kurumasını bekleyin. Islak toprakta aniden soğuma olursa kökler ve rizomlar hemen çürüyebilirler. Dışarıda ilk on gün yine sulamayın. Ayrıca zencefil üretiminde yaprak sağlığının önemini de yukarıda anlattım. Bütün bu bilgileri dikkate alın. Emekleriniz boşa gitmesin.