Nohut bitkisi görünümü. Fotoğraf: Shutterstock
Baklagiller (Fabaceae) familyasının Cicer arietinum türü olan nohut Türkiye’nin önemli tarım bitkilerinden biridir. Köklerini fazlaca derinlere indirdiği için tarımı susuz yapılır. Yani sulama istemez. Sadece çeşidine ve yöreye göre tohum ekim zamanını doğru hesaplamak önem taşıyor ki yaz sıcaklarına hazırlıksız girmesinler.
Nohut birkaç aylık ömürlü bir bitkidir. Boyları çeşidine göre 20cm ile 1m arasında değişir. Yeterince gelişince çiçek açar ve tohum geliştirmeye koyulurlar. Çeşitlerine göre bazıları bir tohum kılıfında sadece bir tane, bazıları bir tohum kılıfında iki nohut tanesi geliştirir. Tohumlar (yani nohutlar) tam olgunlaşınca bitkiler hızlıca ölmeye başlarlar.
Toprağı zenginleştirme etkisi: Bunun için topraktaki bazı özel bakterilere ihtiyacı var. O bakterilerle nohut bitkisinin kökleri ortak yaşama girerek havadaki azotu değişime uğratıp hem kendisinin hem diğer bitkilerin yararlanacağı hale getirir. Yani bu bitki yetiştiği toprağı azotça zenginleştirir. Fakat eğer toprakta ilgili bakterilerden yoksa bu işi yapması mümkün değildir. İşte bundan dolayı, sadece nohut tarımı için değil, her halükarda topraklarınızın organik özelliğinin bozulmamasına çalışmalısınız. Anız yakmayın. Bitkisel kalıntıları süpürüp atmayın, toprağa karıştırın. Otların tümünü yok etmeyin. Hatta bitkisel çürüntülerle toprağınıza takviyelerde bulunun. Çünkü tarım topraklarında organik maddeler, karbon ve mikroorganizma çeşitliliği yüksek olmak zorunda. Yoksa o topraktan kaydadeğer bir verim almak için gereğinden çok daha fazla masraflar etmek zorunda kalırsınız. Ya da düşük verim alırsınız.
İnsanlar ve nohutlar
En az 10 bin yıldır insanlar nohut yiyor. İlk tarımı (günümüz ülke isimlerine göre) Türkiye’nin güneydoğusu ve Suriye civarlarında yapılmış. Yani buğday tarımı ile aynı zaman diliminde, aynı coğrafyada başlıyor. Ve sonra nohut tarımı dünyanın diğer yerlerine zamanla yayılmış.
Günümüzde dünyanın en büyük nohut üreticisi ülke, akıl almaz çok büyük bir açık ara ile Hindistan’dır. Sonra ikinci sırada Türkiye gelir ki bizim üretimimiz Hindistan’daki üretime göre devede kulak gibi kalır.
Çeşitleri
Bazı ülkelere göre değişen birçok nohut çeşidi var. İsimleri, numaraları ayrı ayrı. Ve ayrıca yeni çeşitler oluşturulması çalışmaları yapılıyor. Türkiye’nin yöreden yöreye uygun nohutları olduğu gibi, yeni ıslah ettiğimiz ve ıslah süreci devan eden nohutlarımız da var. Yemeklik için hepsi uygundur. Bunlardan birkaçı leblebilik için de uygun.
Nohut ekimi
Tohum ekim zamanı genelde ilkbaharın fazla serin günleri geride kaldığında, mesela İstanbul şartlarına göre 15-20 nisan günleri. Gece en düşük ısısının 9C derece altına pek düşmediği günler başladığında. Diğer yerlerde buna göre düşünülmelidir. Bu gecikme aslında birtakım hastalıklardan etkilenmemesi içindir ama fazla serin ve fazla nemli günlerde hastalık kapmayan çeşitler daha erken ekilebilir. Ayrıca bazı nohutların ekimini sonbahar ortasının hemen sonrasında yapmak gerekir. Hangi bölgede, hangi çeşidinin tarımını yapacaksanız, o çeşidin adını bilmeli ve doğru kaynaklardan ekim zamanını yörenize uygun olarak öğrenmelisiniz.
Hobi kapsamlı nohut yetiştiriciliği
Nohut toprak seçmeyen, uyumlu, sıcağa fazla ihtiyacı olan, kuraklığa dayanıklı bir bitkidir. Bahçelerimizin ilgilenmeyeceğimiz ve fazla güneşli yerleri varsa oralara bol bol nohut ekebiliriz. Ama eğer kış aylarında toprağı güzelce çapalayıp biraz da gübrelersek daha iyi olur. İlkbaharda nohutları birkaç santim ara ile, toprak yumuşak ise 5-6cm derine, sert ise 2-3cm derine gömerek ekin. Toprak kupkuru oluyorsa ve yağış yoksa fideler 10cm boya ulaşıncaya kadar (gerekirse) sulayın. Güçlendikten sonra bir daha sulamanız gerekmez.
Leblebi
Leblebi, nohut tanelerinin bazı işlemlerden geçirilip ateşte kavrulmasıyla oluşturulur. Türkiye’de en çok sevilen ve en çok satılan kuruyemişler arasında ilk sıralardadır. Kuruyemişçilerde en çok ne vardır diye kime sorsak, aklına ilk gelen kuruyemişlerden ilk üçünden biri mutlaka leblebi olur. Mesela “Leblebi, çekirdek, fıstık” gibi. En lezzetli leblebi, yeni kavrulmuş ve sıcak olması şartıyla siyah benekli sarı leblebidir. Siyah benekler kavrulma esnasında oluşan yanıklardır. Bundan başka az kavrulmuş yanıksız tuzlu leblebi ve bir de diş kıran sert beyaz leblebi var. Çok fazla sert ama bunun lezzeti başka güzel.
Leblebi imalatı aşamalı, zahmetli bir iştir. Herkes yapamaz. Ancak, nohutları bir gün suda beklettikten sonra kavurarak basit leblebi yapmak da mümkündür. Bunun lezzeti de çok güzel olsa bile klasik leblebilerimizle hiçbir lezzet benzerliği yoktur. Zaten leblebiden sayılmazlar.
Sonra, her çeşit nohut leblebi yapımına uygun değildir. Uygun nohutlar serin ve rütubetli mahzenlerde havanın nemini çekip hafiften yumuşama özelliğine sahip çeşitlerdir. Yani leblebilik nohutları suda bekletmezler. Kendiliğinden yumuşuyor. Bunların aşamalı bekletme ve kavurma süreleri var. Uygun kıvama geldiklerinde toptancılara, perakendecilere satarlar. Kuruyemişçiler bu leblebileri son kavurma işleminden geçirerek satarlar. Bazı kuruyemişçiler kavurma tezgahını dükkanın dışında tutar ve dışarıda kavururlar. Çevreye çok hoş bir leblebi kokusu yayılır. İnsanların canı çeker ve sıcak sıcak satın almak isterler.
Sağlığa faydası açısından nohut
Hem yemeği, hem leblebisi bol bol bitkisel protein ve lif içerir. Bitkisel lifler sindirim sistemimiz için olmazsa olmaz gerekli maddelerdir. Aksi takdirde kabızlık, basur, hatta kolon vesaire bağırsak kanserleri başgösterir. Yeterince sebze meyve yemiyorsanız en azından bol bol leblebi yemelisiniz.
Pirinç pilavı ile nohut yemeği yenmesi gelenekselleşmiştir. Leblebi ise perhiz yapanlar için, açlığı yatıştırma amacıyla çok iyi bir atıştırmalıktır.
Etimoloji ve deyimler
Nohut sözcüğü Farsça nohod’dan evrilmiştir. Anlamı ise söz konusu bitkinin adı. Leblebi sözcüğü ise, gerçi “leb” Farsçada dudak demektir ama leblebi Arapça lablab’dan gelir. Lablab ise bir tür fasulye. Arapçada nohuta humus derler. Humus sözcüğü meze sayılan ve nohuttan yapılan bir yemeğin de adıdır aynı zamanda.
Nohut ve leblebi hakkında eskide kalmış bir halk deyimi: “Ektiğim nohut biçtiğim nohut. Şehire geldin de leblebi mi oldun!” Bu söz şehire göç edip kendisini köylülerinden üstün gören kişiler için söylenirmiş bir zamanlar.
Diğer bir deyim: “Nohut oda bakla sofa”.. Eski devir aşıklarının evlilik hayalleriyle söylediği romantik sözlerden idi. Yani “Biz birbirimizi seviyoruz. Başka bir şeyin önemi yok. Çok küçük bir ev bize yeter.” anlamında. Günümüzde gençlerin öyle hayalleri yok. Maddi anlamda her şeyin çok daha fazlasını istemek aşkların sevgilerin yerini almış durumda.