Ayçiçeği, Helianthus annuus, (gündöndü)

Özellikleri

Ayçiçeği kısa ömürlüdür ama hızlı gelişir. İlkbahar sonuna doğru veya yaz başında çiçek açar. Tohum oluşturup ölür. Boyu toprak özelliği, iklim ve bakım şartlarına göre 90cm ile 3m arasında değişir. Yaprakları el kadar büyük, geniş ve sivri uçludur.

Çiçek açması

Tohumları ilkbaharda çimlendikten sonra ayçiçeği fideleri iki ay gibi bir sürede tomurcuklanma olgunluğuna erişir. Ama tam çiçek açmış olması iki buçuk – üç ayı bulur. Yetiştiği yerin iklim özelliklerine göre ilkbahar sonu ile yaz ortası arasında geniş bir çiçek tablası üzerinde yüzlerce mini çiçekler açar. Çiçek tablasının dış kenarları sarı taç yapraklarından biri devleşmiş olan mini çiçeklerle kaplıdır. Bunlar kısır olup çekirdek oluşturmaz.

Bildiğimiz ayçiçeği bitkisi aslında Helianthus annuus doğal gerçek türün bir formudur. Has türü çok dallı gelişir ve birkaç çiçek tablası oluşturur. Tarımı yapılan formu ise genelde tek bir gövde halinde uzayıp dev yapılı tek çiçek tablası geliştirir. Bazen dev çiçek tablasının biraz aşağısında birkaç küçük çiçek tablası daha oluşturur. Yani has türünde olması gerektiği gibi fazla dallı olmaz.

Bahçelerde süs bitkisi olarak ayçiçeği yetiştirmek uygundur. Amerika’da bu amaçla has türünü kullanırlar (çünkü çok dallı olarak pekçok çiçek açar). Ayrıca süs bitkisi olması amacıyla pekçok bodur hibrit ve kültivarları geliştirilmiştir. Bunların çiçeklerinde renk çeşitliliği ve katmerlilik gibi özellikler de var.

Tarihçe

Helianthus annuus – ayçiçeği 5000 yıldır tarım bitkisidir. Arkeolojik bulgulara göre ilkin Meksika’da yetiştiriliyormuş. Böylece Güney ve Kuzey Amerika kıtalarında yetiştiriciliği yayılmış. Amerika kıtalarının keşfinden sonra İspanyollar ayçiçeği tohumlarını Avrupa’ya taşımış (16. yy başlarında). Daha sonra 18. yüzyılda Ruslar ayçiçeği yağının kullanımını yaygınlaştırmış. 19. yüzyıl başlarından itibaren Rusya’da çiçek yağı sektörüne büyük önem vermişler. Rusya’da başlayan yağ elde etme amaçlı yetiştiriciliği ile ayçiçeği bir endüstri bitkisi olarak bütün dünyaya yayılmıştır.

Ayçiçeğinin önemi

Hayatımızda büyük önem taşıyan ilk birkaç bitki türü arasında olan ayçiçeğinin yemeklik yağ, kuruyemiş ve papağan yemi olarak kullanılır. Ayrıca yağ fabrikalarında geri kalan küspesi besleyici bir hayvan yemidir. Tarlalardan hasattan sonra geri kalan dalları, yaprakları ve boşalan çiçek tablaları silaj yapımında yani yine hayvan yemi olarak kullanılır. Kış mevsimi soğuk geçen yerlerde çiğ çekirdekleri kış boyunca tavuklara gereken kışlık yemlerdendir aynı zamanda. Ayrıca biyoenerji elde edilmesinde kullanılır.

Çekirdek sert kabuğu olan tohumlara dendiği halde halk arasında çekirdek dendiğinde ilk akla gelen şey ayçiçeğinin tohumlarıdır. Buna İzmir ve Aydın yörelerinde çiğdem derler. Sıvı yağ ve margarin neden yapılır diye sorulunca yine ilk akla gelen şey ay çiçeğidir.

Ayçiçeği yetiştiriciliği Türkiye’nin birçok yerinde yapılır. En önemli tarım ve endüstri bitkilerimizdendir. Üretimi en yoğun yapılan bölgemiz Trakya’dır. Balkanlar Türkçesinde ayçiçeğine gündöndü denmesi yaygındır. Bazı yerlerde günebakan derler ama bu isim pek yaygın değildir.

Bahçede ayçiçeği yetiştirme

Burada ayçiçeği yetiştiricilerinin usullerini değil, bahçelerimizde hobi olarak yetiştirmemiz açısından bilgi veriyorum.

Bahçelerimizde çekirdeklerinden ziyade kocaman güzel çiçekleri için ayçiçeği yetiştiririz. Ama kusursuz çekirdek de verirler elbette. Tohumları ilkbaharda mümkün mertebe erkenden ekmemiz gerekiyor. Gerçi karasal iklim bölgelerinde gecikmek pek fark etmez. Ama tam deniz etkisindeki bölgelerde geç kalmak çiçek açmasının yaz sıcaklarının tam bastırmasından sonrasında gerçekleşmesine neden olur. Böylece, yüksek gece sıcaklığı yüzünden çiçekler küçük kalır. Hatta çekirdekler içi boş gelişir. Onun için buralarda nisan ortasını geçirmeden tohumları ekmemiz lazım.

Bahçenizde uzun süre güneş alan yerleri seçin. Çünkü çok güneş ister.

Tohumları ekmeden bir ay önce toprağı derinden çapalayın, gübreleyin ve sulayın. Tohumları ekerken 8-10cm kadar hafif çukurluklar yapın ve bu çukurcuklara tohumları 2cm derine gömün. Aralarındaki mesafe 35-40cm kadar olmalıdır.

Fidelerin boyu 40cm olunca diplerini çapalayın. Çukurcuk kısımları yani fidelerin diplerini toprakla doldurun. Şimdi yan taraflar alçak kalacak ve sulamaları oralardan yapacağız.