Malta eriği (yenidünya)

Özellikleri

Malta eriği Gülgiller (Rosaceae) familyasının Eriobotrya japonica türüdür. Ana vatanı Çin’in subtropikal iklim bölgeleridir. Ağaç olarak boyu yerine göre 4 metre ila 10 metre arasında değişir. Tohumdan yetişen fidanları hızlı büyür. Susuz bırakmazsanız 3 yılda 2 metreyi aşarlar. Meyve vermesi için en az 5 yaşına gelmesi ve üstten bolca dallanıp budaklanmış olması gerekir. Genelde fazla gecikmez, en geç 8 yaşında meyve vermeye başlarlar.

Yetişkin yenidünya ağaçları sorunsuz, hastalıklanmayan, ihmallere uygun ağaçlardır. Toprak seçmezler. Sadece bütün yıl yağışlı olup aynı zamanda sıkça sulanan bahçelerde gövdesinde ağacı öldürücü kanker hastalığı baş gösterebilir. Akdeniz iklimi susuz bahçe tasarımlarına tam uygundur. İri yaprakları çok dekoratiftir. Kışın yapraklarını dökmez.

Çiçek açma dönemi yetiştiği yerin şartlarına göre genelde ekim ayının ortası ile kasım sonu arasıdır. Meyveleri büyüyüp olgunlaşması yerine göre en erken nisan başında, en geç mayıs sonunda olur.

ABD’de yüzlerce kültivarını türetmişler. Didim’de iki ayrı çeşidi bir hayli yaygın görüyorum. Aşağıda aşılama konusu içinde bunlara değindim.

Kış soğuklarına -15C dereceye kadar ciddi zararlarla dayanır. Meyve vermesi ancak kış soğuklarının -4C dereceyi pek fazla aşmadığı yerlerde mümkündür. Veya binaların kuzeyli rüzgarları almayan güney cephelerinde -7C dereceye kadarki soğuklar mini meyvelerine zarar vermez. Bahçemde 2015 ocak ayındaki -5C derece don olayı yüzünden o yıl benim yenidünya ağacı hiç meyve vermemişti (mini meyveler soğuktan kurumuştu). Çünkü buranın en tehlikeli soğuk rüzgarları kuzeydoğu yönünden gelir ve ağacım da tam o yöne bakan cephede. Yani Didim ve Bodrum gibi yerlerde bile yenidünya ağaçlarını binaların güneye bakan cephelerinde yetiştirmek, 5-10 yılda bir olan -4C dereceyi aşan soğukta meyvelerinin zarar görmemesi için gereklidir.

İklimi meyve vermesine hiç uygun olmayan yerlerde ancak yaprak güzeli dekoratif bir süs ağacı olarak yetiştirilir.

Çekirdekleri (tohumları) zehirlidir. Yemeyin ve hayvanlarınıza yedirmeyin. Körpe filiz yaprakları da aynı şekilde toksik etkiye sahiptir. Bazı meyvelere alerjisi olan insanlar yenidünya henüz hiç yememişlerse dikkatli olmalıdırlar. Çok feci alerjik sağlık sorunlarına neden olabilme riski var. (Dave’s Garden).

Bakımı

Malta eriği (veya yenidünya) ağaçları ne sulama ne de gübreleme hiçbir bakım gerektirmeyen dayanıklı ve uyumlu ağaçlardır. Kış yağmurları yeterli oluyor. Ancak iyi bir meyve verimi için bakımına biraz özen göstermek gerekir. Gerçi iyi meyve verimi için özenli, düzenli budamalardan başka bakıma pek ihtiyacı yok. Biraz ilgi ile haddinden fazla verimli bir şekilde bol bol meyve verecektir.

Yer darlığı, diğer ağaçlarla ıkış tıkış yetişmesi meyve verimine engel olmaz. Bütün gün güneşli, yarı güneşli, az güneşli her yerde sorunsuz yetişir, meyvesini de verir.

Yenidünya fidanlarını boyları 4 metreyi aşmayacakları şekilde, dalları çevreye dağınık olarak şekilendirin ki hem daha çok meyve versin hem de meyveleri toplamanız kolay olsun. Meyve toplarken ağacın üzerine çıkmayın, dallarına basmayın. Çünkü dalları kolayca kırılır.

Sulama

Sulamaları genç küçük fidanların bol bol meyve vereceği yıla kadar yaz aylarında hiç ihmal etmeyin. Sonrasında özellikle ilkbaharda, eğer yağış yoksa veya toprağınızda taban suyu yetersizliği gibi bir sorun varsa ara sıra sulamalısınız. Meyveler yeterli iriliği gelip renklenmeye başlayınca artık yaz boyunca sulamak gerekmez (ama sularsanız zararı yok). Ayrıca, sağlıklı ve bolca çiçek açması için yaz sonundan itibaren yine sulamalara başlayın. Sonbahar yağmurları yeterli olursa sonbaharda sulamaya gerek yok. Ekim ayının ortasından sonra veya kasım başında dallarının uçlarından salkım salkım çiçekler açar. Malta eriğinin çiçekleri baharatlı gibi hoş kokusunu gece saatlerinde çevreye yayar.Yaz sonundan itibaren sulamazsanız ve sonbahar başlarında da yağış olmazsa çiçek açması kış başına sarkar ve bu da meyve verimini çok kötü etkileyebilir.

Gübreleme

3-4 yılda bir defa. Kış sonunda veya sonbahar başında ağacın dibinden uzaktan çepeçevre toprağı çapalayarak toprağa gübre karıştırın. 3 veya 4 yılda bir defa gübreleme yeter.

Budamalar

Genç fidanları 2 metreyi aşana kadar hiç budamayın. Yoksa güçten düşer, büyümesi gecikir. 2m olunca sadece en alt dallarını kış sonunda budayın. Toprak hizasından 1,5m yüksekliğe kadarki yan dalları budayıp daha üsttekilere dokunmayın.

Yetişkin ağaçları ise sadece meyve hasatı yaparken ya da meyve hasatından hemen sonra budamalısınız. Budamalarda aşırıya kaçarsanız sonbahar çiçeklenme döneminde çiçek açacak olan, dolayısıyla meyve verecek olan dalları da yok etmiş olursunuz. Budamalarda dikkat edeceğiniz şey özellikle eski ve verimi düşmüş veya cılızlaşmış dalları kesmek, fazla yükseklere gitmeye çalışan dalları kesmek, ayrıca fazla iç içe gelişmiş dalları azaltıp ağacı ferahlatmak olsun. Ve sonbahara kadar küçük çaplı budamalar yapabilirsiniz. Şöyle ki uygunsuz yerlerde olan filizleri acilen köreltmek, istediğiniz şekli bozacak aşırı güçlü gelişimleri sınırlamak gibi.

Meyve hasatı

Yenidünya meyveleri olgunlaştıklarında ağaçta bekletmeye gelmez, hemen toplamak gerekir. Kolayca zedelenebilir meyveleri el ile tek tek toplamalısınız. Raf ömürleri de hiç yoktur. Satışa çıkaracaksanız hasattan sonra en geç iki gün içinde satıp elinizden çıkarın. Satış yerlerinde günlerce bekletilmeye gelmez. Buzdolabında bile en fazla 4-5 gün dayanırlar. Taze taze yemeniz lazım.

Malta eriği fidanı üretimi

Fidanlar tohumdan üretilir. Aşılama ile üretimde ise yine tohumdan yetişmiş yenidünya fidanları lazım. Başka ağaçlara aşılayamazsınız. Ve bir de kış başında ⇒ olgun dal çeliği yöntemi ile fidan üretimi yolu var.

Aşı niçin gerekir?

Mesela benim Didim’de çevremde gördüğüm meyve kalitesi farklı iki tip yenidünya var. Biri iri bir cevizden biraz büyük, yusyuvarlak meyve veriyor. Lezzeti yavan. Fazla olgunlaşan meyvelerde mayhoşluk olmuyor, yoğun tatlılık oluyor. Meyvelerinin etliliği ve sululuğu da azdır. Elbette yenir, hatta pazarlarda manavlarda satılır ama pek iyi değil. Diğeri ise cevizden epeyce büyük, armut biçimli, iyi bakıma göre yumurta kadar iri meyveler verir. Lezzeti, sululuğu ve meyvelerinin etliliği çok iyidir. Hem mayhoşluğu yani hafiften ekşiliği çok iyi, hem de tatlılığı tam ayarında oluyor. Fazla olgunlaşmış meyvelerinde lezzeti değişmiyor.

Kısaca meyve kalitesi amacıyla aşı gerekir. Hangi tipten tohum ektiyseniz genellikle meyveler ona göre ana ağacın aynısında oluyor. ABD’de çok fazla çeşitleri var ve onlar için tohumdan yetişenlerin ana ağaç kalitesinde meyve vermediğini söylerler. Ama buradaki iki tip yenidünyada öyle bir sorun görmedim. Aşı yapmanız gerekiyorsa ilkbahar başında kalem aşısını deneyin.

Tohumdan yetiştirme

İlkbaharda Malta eriği meyvesi yerken içinden çıkan tohumları alın. 5-6 gün kadar kurumaya bırakın. Sonra toprağa en fazla 2cm derine gömün ve sulayın. Güneşli yerde tutun. En geç üç haftada tohumlar çimlenir ve mini fidanlar gelişmeye başlarlar. Tohumlar çimlendikten itibaren mini fidanları yaz mevsiminin dimdik gelen öğle saatlerinin direkt güneşinden korumalısınız. Tohumdan fidan elde etmek bu kadar kolay ve basittir. Çok da hızlı büyürler.

İsim karışıklığı

Tamamıyla alakasız başka bir meyve ağacı olan muşmula (veya diğer adıyla döngel) ile Malta eriği ağaçlarını aynı bitki sananlar var. Karıştırmayın.