Vanda

Genel özellikleri

Vanda cinsi orkideler elli civarında türleriyle epifitik (kökleri açıkta ağaçlar, kayalar üzerinde) ve terestiyal (normal bitkiler gibi toprakta, toprağa bağımlı) olarak diğer orkidelerden pek fazla farklı olmayan orkidelerdir.

Süs bitkileri sektöründe en çok evlerde yetiştirmeye uygun epifitik vandalar bütün dünyada büyük ilgi görür. Terestiyal vandalarsa iklimi uygun tropikal ve subtropikal memleketlerde bahçelerde yetiştirme açısından yine değerlidir.

Habitat

Vandalar genelde 900m ve çok daha yüksek dağlara aittir (Himalayalar – Endonezya arası bölgede dağlar, dağ ormanları ve sis ormanları). Bu bölgelerde iklim farklılığı nedeniyle Vanda türlerinin ait olduğu coğrafyalara göre geçirdikleri evrim de birbirlerinden biraz farklıdır. Himalaya etekerinde kış kurak ve biraz soğuk geçer. Oraların vandaları soğuğa dayanıklı ve tam sukulent özelliklidir. Daha güneyde daha yumuşak iklimde vandaların sukulent özellikleri de biraz az olup Phalaenopsisler kadardır. Bunların kış soğuklarına dayanıklılıkları da Himalaya vandaları kadar iyi değildir. Farklı coğrafyalara ait türlerden türetilen hibritler genel olarak tropikal dağ iklimi bitkilerinin özelliklerini taşır diyebiliriz.

Yapıları

Tüm vandalar monopodyal (tek gövde halinde) gelişirler. Kök yapıları ve yaşadıkları yerler ise türden türe değişir. Epifitik olarak ağaçlar / kayalıklar üzerinde kökleri açıkta yaşayan türlerin çoğunlukta olmasıyla beraber toprakta yetişen bahçelik Vanda türleri de var. Her tür ait olduğu coğrafyanın iklimine göre farklı yapraklara sahiptir. Yapraklar genelde sukulent özelliklidir. Bazılarında çok ince çok dar yapılı olur. Bazılarında geniş ve büyük.

Hibritler

Vanda orkidelerinin süs bitkisi olarak ticareti yapılan çeşitleri çeşitli türlerden oluşturulmuş hibritlerdir. Azgınca büyüyen liana tipi güzel çiçekli vandalar daha zarif gelişim gösteren türlerle, güzel çiçekli ama dayanıksız vandalar dayanıklı türlerle hibrit edilip ıslah edilmiş. Ayrıca çiçek güzelliklerinin, renkliliklerinin zenginleştirilmesi amacıyla da hibritler yapılmış.

Kullanım

Kesme çiçekçilikte orkideler arasında en çok Vanda türlerinin yetiştiriciliği yapılır. Kesme çiçekçilikte eskiden beri batı kültüründe kadına değer vermenin ciddi göstergelerinden olup günümüzde de bir şekilde kadınlara yönelik hediyelik orkideler (tek çiçek halinde hediyelik) en çok Vanda çeşitlerindendir.

Bir ev bitkisi olarak ise kökleri açıkta, topraksız ve susuz halde, geniş cam vazolarda yetiştirmek bazı meraklılar için büyük bir tutkudur.

Evlerde Vanda orkideleri yetiştirmek

Çeşitli türlerin melezi olan ticari hibritlerde özellikler karışık olduğu gibi farklı ortamlara uyumları da karışıktır yani hibritler daha kolay yetiştirilebilir. Hibrit vandalar evlerde süs bitkisi olmaya uygundur. Çeşitler çok fazla ama ortalama bir bakım bilgisi vermek mümkün. Aşağıdaki tavsiyeler her türlü hibrit ev uyumlu Vanda orkideleri için ortak, genel bilgiler.

Topraklı ve topraksız şekilde Vanda orkideleri bakımı

Vanda orkidelerinin büyük, geniş, renksiz cam vazolarda çıplak kökleriyle su ve toprak olmadan satıldıklarını görmüşsünüzdür. Bu şekilde yetiştirmeye çalışmak tehlikeli. Birkaç günlük ihmalde vandanız dehidrasyon sonucu tedavisi imkansız derecede bozulabilir. Onun için benim tavsiyem vandaları falanopsisler gibi saksıda yetiştirmek.

Güneş ihtiyacı

Sadece haziran, temmuz, ağustos aylarında öğle civarı güneşinden koruyun. Sabah veya akşamleyin günde 3 saat kadar güneş almalı. En iyisi sabah güneşidir. Fazla sıcak oluyorsa güneşi fitreleyin. Diğer aylarda, özellikle de kasım nisan arasında ne kadar fazla güneş alsa o kadar iyi. Çiçekliyken güneşin fazlası çiçekleri çabuk soldurmasın diye yine güneşi filtrelemek iyi olur.

Sıcaklık

Vandalar sıcak sever. Soğuğa dayanıklı olsalar bile yetiştirdiğiniz odanın sıcaklığını yıl içinde hiçbir zaman 10C derece altına düşürmeyin. Yoksa çiçek açması sonraki yıla kalır. Düz mavi renkliler için biraz soğuk pek fark etmiyor. Diğerlerinde dikkatli olun.

Çiçek açması

Herhangi bir zamanı yok. Doğru şartları sağlayıp doğru beslediğiniz takdirde özellikle güneşten mahrum etmezseniz, gece serin esintilerde su fısfıslamayı ihmal etmezseniz gelişiminin seyrine göre her zaman çiçek açar. Yılda iki-üç belki dört defa çiçek açtırabilirsiniz. Vanda çiçekleri fazla dayanmaz. 1 hafta, en fazla 1 ay dayanır.

Cam vazoda susuz topraksız Vanda yetiştirme

Kökleri açıkta olarak geniş cam vazolarda satılan vandaları satın alırken dikkatle inceleyin. Kökler yeşilimsi ve sağlıklı görünüyorsa, gövdede ve yapraklarda buruşukluklar yoksa sağlığı yerindedir. Değilse çiçeğinin sağlıklı görünmesine aldanmayın. Almamanızı tavsiye ederim. En azından, kökler beyazlamış olsa bile gövdede ve dallarda hiçbir buruşma alameti olmamalı. Köklerin canlı ve dolgun görünmesi şartıyla beyazlaşması problem değildir. Bir müddet suda bekletince yeşile döner.

İlla topraksız susuz olarak cam vazoda yetiştirmek istiyorum diyorsanız aşağıdaki bilgileri dikkatle okuyun. Gereğini hiç ihmal etmeden yapmak zorundasınız. Ama ben yine de tavsiye etmem. Zira yıllar boyunca her gün her gün aynı özenli bakımı yapamazsınız.

Kökleri dikkatle gözleyeceksiniz. Her ne zaman köklerin yeşil rengi kaybolursa günün serin saatlerinde 20-30 dakika suda bekletin. Duruma göre iki saate kadar bekletebilirsiniz. Aslında köklerin yeşilliğinin azalmasını beklemeden her gün günde 15 dakika suda bekletmeniz daha iyi olur. Çünkü kökler başka sebeplerle de yeşilliğini kaybetmeyebilir ama bünye susuzluktan telef olabilir. Neyin ne olduğunu anlamak biraz profesyonellik ister.

Sıcak yaz günlerinde akşam serini başladıktan sonra ev içinde hava cereyanı gibi esinti, kuvvetli hava akımı sağlayarak vanda orkidenize bol bol su fısfıslayın. Bu sırada kökleri vazoda olmamalı. Akşamları çamaşır ipine asın. Püfür püfür rüzgar alırken sık sık üstüne su fısfıslayın. Bunu çok sever. Aktif gelişmesi de buna bağlıdır zaten. Kışın da aynı şartları sağlar aynı şeyi yaparsanız çok iyi olur. Suda bekletme işi ayrı, hem onu hem bunu ikisini de yapmalısınız. Kışın zor ama klima kullanılan odalarda sürekli hava akımları olur ve bu da Vanda için güzel bir avantajdır.

Topraklı olarak, saksıda vanda orkideleri yetiştirme

Bu daha kolayı, daha sağlıklısı. Vanda orkidelerinizi saksıda yetiştirmenizi tavsiye ederim. Devamlı kalın kökler çıkarıp çevreye uzatsa bile köklerinin az da olsa bir kısmının çam kabukları veya tahta benzeri nesnelere yapışık olması ihmaller sonucu dehidrasyon sorununu, hayati tehlikeleri azaltacaktır.

Vanda orkideleri için toprak hazırlama

Falanopsis orkideleri için satılan özel orkide toprağı (çam kabuklarından ibarettir) ve ponza taşı gerekiyor.
iki farklı şart için iki ayrı formül:

Saksı plastik veya seramik saksı ise: 1 ölçü çam kabukları + 1 ölçü ponza taşı. İyice karıştırın.

Saksı her tarafı delikli organik sepet saksı ise: 2 ölçü çam kabukları + 1 ölçü ponza taşı. İyice karıştırın.

Vandanızı en üst birkaç kök dışarıda kalacak şekilde diğer alt kökleriyle bu karışım ile saksıya yerleştirin.

Saksı

Yukarıda toprak meselesinde anlattığım gibi iki ayrı saksı modeli var.

1- Herhangi bildiğimiz saksılar. Bunlarda altta büyük delikler mutlaka olmalı ki suladığınızda içeride su birikmesin, derhal aksın gitsin. Daha büyük saksıya aktarmak gerekmedikçe toprak değiştirmek de gerekmez. Saksıdaki kökler çok fazla artarsa yılda veya iki yılda bir saksı değiştirin.

2- Her tarafı delikli organik sepet saksılar. Aslında Vanda vb orkideler için ince tahta çıta parçalarından kafes gibi saksılar var. Kendiniz yapabilirsiniz. Bunlarda yıllık veya iki yıllık saksı değişimi şöyle: İçeride kökler fazlaca arttığında hiç sökmeden olduğu gibi az farkla bir boy büyük sepete / kafes saksıya geçirin ve kenarlardan ponza-çam karışımı doldurun.

Saksıların büyüklüğü ise köklerin çok zor sığacağı kadar olmalı. Yoksa büyük saksıda kökler fazlaca havasız kalır. Vandanın en alt kısmının ve birkaç kökünün toprakta olması yeterli. Zaten ortam şartları Vandaların yaşayabileceği nitelikteyse bol bol havai kökler çıkarıp çevreye uzatır. Toprakta zaptetmeniz kesinlikle imkansızdır. Ama ortam şartları uygun değilse zaten vandaları hiçbir şekilde yaşatamazsınız.

Sulama

Toprağını birkaç santim eşeleyerek kontrol edin. Çam kabuklarını sıktığınızda elinize hiç yaşlık gelmiyorsa bütün saksı içeriği maddelerini ve kökleri iyice yıkayacak kadar bol miktarda su ile sulayın. Toprak fazlaca ponza taşı ile karıştırılması gerektiğinden dolayı çabuk kurur. Duruma göre yazın her gün veya haftada iki defa, serin zamanlarda haftada bir, kışınsa haftada veya on günde bir sulamak gerekecek kadar toprağı kurumuş olur. Kışın bulunduğu yer fazlaca serin oluyorsa ayda bir gibi, az miktarda su ile sulayın. Veya kış boyu hiç sulamayın.

Bu şekilde toprakta yetiştirdiğiniz vandalarınızın üstlerine hemen her gece serin esintiler eşliğinde su fısfıslamalısınız. Çünkü pek sık sulamamanız gerektiğinden dolayı ve çevreye fazlaca yaydığı dış köklerinden dolayı sadece topraktan aldığı su yetmez. Doğal ortamında olduğu gibi yapraklarıyla ve dış kökleriyle de su içebilmeli.

Besin verme

Camda, topraksız yetiştirmede usul: Her beş suda bekletmede bir defa suyuna uygun oranda bitki besini karıştırın. Sonra o suyu atmayıp diğer bitkilerinizi sulayın.

Toprakta yetiştirmede usul: Yine her beş sulamanın birinde sulama suyuna bitki besini karıştırın.

Besinin dönemlere göre niteliği: Vanda orkideleri için özel orkide besini kullanmayacaksınız. Çiçek açtıktan sonra iki ay boyunca azot oranı yüksek bitki besini verin. Daha sonra genel amaçlı bitki besini ile devam edin. Çiçek tomurcukları fındık kadar olduğunda besin vermeyi bırakın. Çiçekler açtıktan sonra yine başa dönüp azot oranı yüksek bitki besinine iki ay kadar devam edin.

Yapraktan besleme her epifitik orkidede olduğu gibi Vanda türlerinde de büyük fayda sağlar.

Esinti ve su fısfıslama

Falanopsislerde olduğu gibi Vandalarda da esinti çok önemlidir. Yoksa yaşayamazlar. Özellikle günün karanlık – gece vakitlerinde esinti sağlamalı ve esinti varken üstlerine su fısfıslamalısınız. Diğerlerinden farklı olarak, vandalarda serin esintilerin fazla soğuk olmamasına dikkat edin. 16C derece altına düşmemesi gerekiyor. Daha soğuk ise bir yıl kadar çiçek açmamada inat etmesine sebep olur.

Yukarıda da esintide su fısfıslamanın önemine değinmiştim. Ayrıca her tropikal dağ ormanı ve sis ormanı bitkilerinde aynı şey geçerlidir. Esintiler devam ettikçe bu tip bitkilere ıslaklık kurudukça tekrar tekrar su püskürtebilirsiniz. Islaklık kuruyana kadar esinti devam etmeli. Sıcak saatlerde ya da güneş alması gereken türlerde güneşli sıcak vakitlerde esinti fazla şiddetli olmasın ve üstlerini de ıslatmayın.

Çoğaltma

Vanda orkideleri tek gövde olarak uzar gider. Çiçek saplarında keiki yapmaz. Nadiren gövde üzerinde keiki oluşturur. Bu da en az 4 yıl yaşlandığında başlar. Evlerde kendi imkanlarımızla çoğaltabilmemiz zor. Aşağıdaki iki metoda göre düşünün.

1- Gövdeyi ikiye bölme: Bu usulde ikiye bölünecek gövdenin her iki kısmında da en az 3 tane uzun ve sağlıklı köklerin olması gerekiyor. Vandanızın uzamış gövdesinde köklenme olmamışsa sebep gece esinti sağlamamanız ve esintide üstüne su fısfıslamamanızdır. Özel hormonlar hikaye. İnanmayın. Köklenme gece esintileri sayesinde olur. Yeterince güçlü kökleri varsa üst kısmı kesip ayırın. Üst kısım hayatına devam edeceği gibi alt kısım bir veya iki yerden filizlenerek büyümeye devam edecektir. Ama unutmayın, kestiğinizde her iki kısımda da yeterince güçlü kökler olmak zorunda. Toprakta yetiştiriyorsanız toprak altındaki kökleri yeterince sağlıklıysa alt kısma o kökler yeter. Ama üst kısımda mutlaka tam gelişmiş tam sağlıklı en az üç kök olmalı.

2- Vandalar nadiren yavru (keiki) oluşturur. Biraz uzamasını bekleyin (bir yılı bulur). Yavrunun sağlam bir gövdesi ve en az 10cm uzunluğunda en az iki tane sağlam kökleri varsa anasına bitiştiği yerden temiz keskin bir bıçakla keserek ayırın.

Dikkat: Yukarıdaki her iki yolda da ayırma zamanı ilkbaharda olmalı. Sonra ayrılan kısım aynen yukarıda ‘camda topraksız yetiştirme‘ usulündeki gibi en az 10 gün büyük bir dikkatle bakılmalı. Toprağa dikecekseniz 10 gün geçtikten sonra dikin.

Sorunlar, hastalıklar

Orkidelerden anlamayanların başlayacağı bir tür değildir, zordur diyenlere katılmıyorum. Bütün mesele yukarıda anlattığım bakım şartlarını eksiksiz yapabilmek. Bunun için diğer kolay orkidelerden tecrübe kazanmış olmak hiç gerekmez. Ama biraz müşkülpesent bir tür olduğu elbette doğru. Ben yukarıda gerekenleri anlattım. Riayet ederseniz problem yok. Umursamazsanız vandanız bozulacak ve tedaviye cevap veremeyecek hale gelecektir.

Vandalarda en sık görülen problem dehidrasyondur (bünyenin susuz kalması, dokuların susuzluk yüzünden tahrip olması). Çünkü insanlar yanlış anlama sonucu Vandaları kaktüslerden bile daha çok susuz bırakırlar. Oysa vanda orkideleri sadece soğukta susuz kalmaya dayanabilirler. O da ihtiyaç değil, sadece dayanıklılık.

Diğer bir sorun saksıda toprakta yetiştirilenlerin ikide birde sulanması sonucu köklerde başlayan çürümenin gövdeye sirayet ederek bitkinin ölmesi. Ya da hiç sulamayıp vandacığı dehidrasyona terk etmek ayrı bir ‘meraklı duyarsızlığı’dır.

Yine çok yaygın sorunlardan biri vanda orkidelerini hiç sevmedikleri esintisiz yerlerde tutmak, gece serinlik veya esinti sağlamamak. Bu da büyük zarar verir. Gelişim tamamıyla durur.

» Orkide promlemleri sayfasını okuyarak hangi sorunlara ne gibi çözümler getirilebilir öğrenebilirsiniz.