Vanilla planifolia yaprakları ve çiçeğinin görünümü
Özellikleri
Diğer bilimsel adı Vanilla fragrans olan bu türün ana vatanı Kuzey Amerika kıtasının güneyinde Meksika’nın güneyi tropikal kuşak yerleri ve oradan daha güneye, Güney Amerika kıtasının kuzeyi tropikal iklim kuşağı bölgelerini içine alır. Dünyada tropikal iklim kuşaklarında, coğrafi açıdan da mikrokliması elverişli (gece gündüz sıcaklık dereceleri ve nem oranları açısından uygun) yerlerde yoğun ticari üretimini yaparlar. En sevdiği iklim şartları tam tropikal yağmur ormanı iklimi ama biraz yüksek rakım (150m -900m), geceleri püfür püfür serin esintili, gündüzleri çok şiddetli sıcak olmayan yerlerdir. Çiçek açması (dolayısıyla ürün vermesi) için iki-üç ay kurak veya çok az yağışlı dönem yaşaması gerekiyor.
Vanilla planifolia büyümesi, uzaması
Doğal yaşam alanlarında esnek tek dal olarak, ağaçlara tırmanarak metrelerce uzar gider. Tırmanmayı her bir yeni yaprak geliştirirken çıkardığı kısa köklerini ağaçlara, dallara yapıştırarak başarır. Yeterince güneş aldığı zaman daha fazla dallar geliştirir. Eğer kısa boylu iken yeri iyi güneş alıyorsa kısa boylu olduğu halde yan dallar verir. Ama koyu gölgede ise, tek dal olarak yükseklere ulaşmaya çalışır, sonra dallanıp budaklanır.
Vanilla planifolia hem toprak orkidesidir hem bir epifittir. Yani hayatına ağaçlar üzerinde başlarsa, ağaçlara yapıştırdığı kökleriyle yaşar, bu haliyle epifitik orkidedir. Eğer uzadıktan sonra toprağa değerse toprağa kök salar, toprağa uygun uzun ve saçaklı kökler geliştirir.
Yapraklar
Vanilya bitkisinin yaprakları tek tektir (karşılıklı çiftler halde değil). Bir yapraktan sonra dal bir yöne biraz eğikçe uzar. Sonra sıradaki yaprakla beraber ise, uzamaya devam ederken diğer yöne aynı açıda eğik uzar. Ve hep böyle zikzaglar halinde vanilya dalı uzar gider. Yapraklar sukulent özellikli, kalınca, sağlam yapılıdır. Bir yaprak zarar görmezse 3-4 yıl sararmadan güzelce durur.
Çiçek ve ürün vermesi
Yılda bir defa, iki aylık bir dönem içinde vanilyalar çiçek açar. Başlangıç zamanı ise üç ay kadar süren çok az yağışlı, kuru dönemin sonuna doğrudur. Birkaçı bir arada 20 kadar veya daha az sayıda tomurcuk verir. Yeşilimsi sarı çiçekleri bir günlük bile değil: Sabah açar, öğleyin solarlar. Polenleşme zordur (genelde çiçekler boş yere solar gider). Tohum vermesi için polenleşme gerekir ki yetiştiriciler tohum kılıflarından vanilya elde edebilsinler. Bu yüzden ticari yetiştiricilikte insanlar çiçekten çiçeğe uğraşır dururlar. Gecikmemek lazım. Her bir çiçek açtıktan itibaren sadece birkaç saat fırsatınız var. Çiçeğin içindeki erkek organlardaki polen tozlarını dişi organlarının uçlarına sürmeniz lazım. Bu iş için ince suluboya fırçası gibi bir şey kullanabilirsiniz.
Vanilya meyveleri, dalında..
Meyveler (daha doğrusu tohum kılıfları)
Vanilya meyveleri incecik-uzun muz meyveleri gibidir. Kalınca bir ayşekadın fasulyesine de benzetebilirsiniz. Zaten benzerlikten ötürü “vanilla bean” derler ama yanlış bir ifadedir. Çubuk meyveler birkaçı bir arada, aşağı sarkık gelişirler. Olgunlaşmaları en az 8 ay sürer. Bu tohum kılıfları fasulyede olduğu gibi içi boş-ince yapılı değildir, etlidir. Ve tohumlar çok küçüktür. Bu meyvelerde hiçbir şekilde vanilya kokusu, aroması yoktur. Oluşması için aşağıdaki işlemler gerekiyor.
Baharat vanilya nasıl elde edilir?
Çok zor iş. Başta Vanilla cinsi orkidelerden birinin yetiştiriciliği var ki bu iş pek kolay değil. Sonra meyveler olgunlaşınca hasat edilir. Toplanan meyvelerde kısa sürede hücre ölümleri gerekiyor. Bunun ayrı ayrı teknikleri var. En basit yollardan biri, kızgın güneş altında bekletmektir. Ve bu aşamadan sonra ise kutular içinde fermantasyon süreci sürdürülür. Bütün bu işler yapılmazsa o meyvelerden vanilya oluşmuyor!
İşte, birbirinden zor birçok zahmetli çalışmalar gerektiğinden dolayı, safran‘dan sonra ikinci sırada dünyanın en pahalı baharatı vanilyadır. Gerçi arada açık ara fark var. Safran olağanüstü pahalıdır.
Baharat olarak kimyasal yapı
Vanilla planifolia meyveleri gereken aşamalardan geçip vanilya haline gelince %80 oranında temel kimyasal bileşenler olarak şunları içerir: Vanilya, formülü C8H8O3.. Vanilya asidi, formülü: C8H8O4.. 4-Hydroxybenzaldehyde, formülü: C6H4OH(CHO) ve 4-Hydroxybenzoic acid, formülü: C7H6O3
Vanilya olmasaydı..
Olmasaydı hayatımızda bir şeyler eksik kalırdı. Pekçok tatlı türü yiyeceklerin muhteşem lezzetleri vanilyadan ileri gelir. Kaymaklı dondurma vanilya ile anlam kazanır. Sütlaç bile, eğer vanilya katarsanız bambaşka güzel lezzetli bir tatlı olur ve sütlaç sevmeyenler bile seve seve yerler. Bu muhteşem baharat Amerika kıtalarının keşfiyle oranın yerlilerinden tanınmış, sonra bütün dünyaya yayılmıştır.
Vanilla planifolia yetiştiriciliği
Türün ana vatanı Meksika’nın güneyi olduğu halde yetiştiriciliği en çok Madagaskar’da ve ayrıca Endonezya, Malezya, Papua Yeni Gine gibi tropikal iklim kuşağı güney Asya ülkelerinde yapılır.
İklimi uygun yerlerde açıkta yetiştiricilik yapılır (seralarda değil). Türkiye’de serada bile yapılamaz zira kış boyunca seralarda özel ısıtma sürekli gerekir. Bu da fazla pahalıya patlar. Çünkü bu orkidelerin çiçek açmaya yönelik kuru kış dinlenme süreci bile sıcak hava gerektiriyor. Gece en düşük ısının 16C dereceden aşağıya düşmemesi şarttır.
Vanilya plantasyonları bazen ağaçlı bir arazidir ve vanilya sarmaşıkları ağaçlara dolandırılış olarak yetiştirilir. Bazen de tam açık bir arazidir ama üstte çatır gibi sera tülleri germişlerdir: yani böylelikle güneşi filtrelerler. Güneş tam direkt olmamalıdır. Ama fidelerin kısa boyda dallanması için yeterince güçlü ışığa, belirli derecede filtrelenmiş güneş ışınlarına ihtiyacı var. Küçük bir fide genelde 3-4 yıl güçlendikten sonra çiçek açıp ürür verir. Vanilya fideleri büyürken dalları değneklerle ve yerden 1,5-2m kadar yüksekte, yere paralel değnekler arası desteklerle yönlendirilmelidirler. Yoksa yerlerde sürünürler. Dallar karman çorman bir şekilde değneklere, desteklere dolandırılır. Farklı yerlerde az çok farklı yetiştirme teknikleri uygularlar.
Ticari amaçla vanilya yetiştiriciliği
Zeminde veya zemin üstü toprak kümelerinde
Toprak orkidesi özelliğine sahip oldukları için Vanilla planifolia fideleri yere, zemine ekilir. Toprak önceden tropikal orman toprağı gibi olacak şekilde bolca lifli bitkisel çürüntülerle işlenmelidir. Böylece kökler havadar niteliği ve organik besleyiciliği yüksek olan toprakta saçaklanarak gelişip vanilyalar güzelce serpilir, ürün verir. Bu toprağın aynı zamanda mikroorganizmalarca da zengin olması gerekiyor. Zira birçok bitki türünde olduğu gibi, vanilya kökleri de, eğer toprakta bazı mantar türleriyle ortak yaşama geçebilirse daha sağlıklı gelişir. Kökleri kaplayan mantarlar sayesinde bitkinin hayatı da sağlıklı gelişimi de adeta garanti altına girmiş olur.
Bazı yetiştirici kişiler zemin toprağının ve zeminin hiç uygun olmaması nedeniyle zemin toprağıyla hiç uğraşmaz, plantasyonlarında belirli aralıklarla lifli, çürüntülü toprağı basit sınırlayıcı maddelerle yerden 30-40cm kadar yükseklikte yerleştirir ve üzerlerine vanilya fidelerini ekerler. Her bir toprak öbeği 75cm gibi bir alan kaplar. Birkaç fide her bir alan içinde uzun bir destek maddesinin çevresine ekilidir. Mesela Filipinler’de bu tip yetiştiricilikte, yer üstündeki toprak kümelerinin çevreleri hindistan cevizinin dış kabukları ile ve tel örgülerle sınırlandırılmıştır. Hindistan cevizi dış kabukları çepeçevre yoğunca dizilidir ve zemin üstü yerleştirilmiş özel toprağı sıcağın kurutmasından iyi korurlar. Uzaktan bakınca vanilyalar koskocaman saksılara ekili gibi görünür. Bazı kişiler ise hindistan cevizi kabukları bulamadıklarından olsa gerek, kocaman kamyon lastiklerinin içerisine uygun toprak doldururlar. Ayrıca çapı 40cm gibi büyük saksı kullananlar da var. Gübre olarak npk eşit ağırlıklı gürelerden verirler.
Fide üretimi
Çelikle üretimde ortalama 50cm dal parçaları köklendirilir. Bunların ekildikleri yerde gelişip ürün vermeleri 2-3 yıl ister. Doku kültürü ile üretimde kısa sürede çok fazla sayıda Vanilla planifolia fideleri elde edilir. Fakat büyümeleri daha fazla zaman ister. Esas yerlerine ekimleri için 30cm kadar büyütülmüş olmaları lazım. Bundan sonra ise, orada ürün verecek kadar büyümeleri 3-4 yıl sürede olur.
Evde vanilya yetiştirebilir miyiz?
Evde, saksıda vanilya bitkisi
Evet, hatta çiçekleri için yetiştirdiğimiz orkide türleriyle kıyaslarsak, vanilyalar onlara göre daha kolay bir ev bitkisi olur. Başta da dediğim gibi Vanilla cinsi orkideler birçok türleri kapsar. Herhangi bir türü evlerde mesela antoryum bitkisinin hızlı gelişim gösterdiği ortamlarda, ama bir salon sarmaşığı gibi kolayca yetişebiliyor. Yaprakları da güzel, sukulent yapılı ve oldukça dayanıklıdır. Ancak, çiçek açması, meyve vermesi pek mümkün olmaz. Olsa bile o meyveleri vanilyaya dönüştürmek kolay bir iş değildir. Sadece çiçeksiz güzel bir salon sarmaşığı olarak yetiştirirsiniz. Özellikle antoryumların bütün yıl boyunca hızlı geliştiği, asla çiçeksiz kalmadığı ev şartlarında sorunsuz gelişir.
Bakımı
Vanilyalar 30cm çapında büyük saksıda olmayı sever. Toprak olarak eşit oranlarda olması şartıyla, şu üçünün karışımını yapmalısınız: Orkide çam kabukları + ponza taşı + humusluluğu çok iyi olan, yüksek kaliteli bir torf toprak. Bu karışım evde vanilya orkidesi yetiştirmek için idealdir. Sulama suyu kireçsiz, tortusuz, mümkün mertebe arı su olmalı. Toprağın pH derecesi 7’den yukarı çıkmamalıdır. Sulama zamanı gelmiş mi diye toprak üst yüzeyini yoklayın. 5-6cm derinliğe kadar iyice kurumuşsa sulama zamanı gelmiştir. O zaman bolca su dökerek sulayın. Ayda bir defa genel amaçlı bitki besini ya da orkide besini verin.
Kaynaklar
Vanilla planifolia türü ve vanilya yetiştiriciliği hakkındaki bu okuduğunuz bilgileri ağırlıklı olarak Wikipedia sayfalarından, biraz da farklı kaynaklardan derledim.