Arum dioscoridis, tirşik pancarı.. fotoğraflar: bahçemden
Kışın yapraklarından tirşik çorbası yapılan yabani bitki. Bilimsel adı Arum dioscoridis. Yöresel adları tirşik pancarı, ağı otu, yılan yastığı, kaynana bohçası vesairedir. Araceae (Arum) familyasındandır. Türkiye’nin güneyi ve en batısı yaygın yaşam alanlarıdır. Aslında Erzincan’da yüksek dağ köylerinde de doğal arazilerde yetişiyor. Bizzat görmüşümdür. O halde kışın -30C derece gibi soğuklara dayandığını söyleyebiliriz. Türkiye’den başka Yunanistan, Kıbrıs ve Ortadoğu’da da bulunur.
Özellikleri
Aslında zehirlidir. Yeşil yapraklarından çorbasını genelde güneydoğu illerimizde ve Akdeniz bölgemizin doğusunda yaparlar. Zehrini gidermek için yaprakları ince ince kıyarak doğrar ve nohutlu su içinde akşamdan sabaha kadar mayalanmaya bırakırlar. Sonra saatlerce kaynatarak çorbasını yaparlar.
Arum dioscoridis yaşam döngüsü: Uzun ömürlü, yaz uykusu yaşayan bir bitki türüdür. Tamamıyla dalsızdır. Yapraklar direkt yumrulardan gelişir. Sonbahardan ilkbahara kadar yapraklıdır. Yazı tamamen yapraksız geçirir.
Tirşik yaprakları: Doğal arazilerde genelde ıspanak yapraklarından biraz iricedir. Ama bahçelerde çok fazla iri gelişebiliyorlar. Öyle ki bir yaprak rahatlıkla 15cmx45cm ebatlarında büyük olur. Biraz daha iri gelişmeleri de mümkündür. Toprak altındaki yumrusu ne kadar irileşip güçlenmişse yapraklar da o ölçüde iri iri olurlar. Yaprak sapları ise çok fazla uzun olmaz. Belki en fazla 45cm uzun olurlar. Bahçelerin kışın güneşe açık yerlerinde daha gösterişli büyürler. Bitki termojenik özellikli olduğundan, kışın hafif don olaylarına karşı kendisini iyi korur ve yapraklar hafif don olaylarında en küçük bir zarar görmezler.
Tirşik pancarının yaprakları görünümü
Çiçek açması
Sonbaharda ve kış boyunca sürekli yapraklar geliştiren tirşik pancarı Arum dioscoridis, ilkbaharda genelde nisan ayı içinde sezon jübilesi olarak çiçek açar. Çiçekleri mor ve yeşilimsi renkler karışımı çeşitli renklerde ve beneklidir. Bazen koyu mor renkler hakimdir, bazen siyahlıklar da eşlik eder. Kokusu oldukça çirkindir. Ayak kokusu gibi kötü kokar. Tirşik pancarının çiçekleri solarken yapraklar da kurumaya başlar. İlkbahar yağışsız ve sıcak geçerse çiçek açmadan önce yapraklar kötüleşir. Sonra çiçek açarlar. Çiçek sapı yaz sıcaklarına ve tam kuraklığı dayanıklıdır. Üzerinde birçoğu bir arada yeşil meyveler oluşur. Bu meyveler yazın tatlı, güzel bir nar çiçeği veya domates kırmızısı rengi alır ve haftalarca güzelliklerini korurlar.
Tirşik çiçekleri antoryumlardan kala çiçeklerine kadar gördüğümüz gibi, tipik Arum özelliklerindedir. Yani renkli, gösterişli kısım spat adı verilen kısımdır. Esas çiçeklenme bölümü olan çubuk benzeri spadiks’in kılıfı hükmündedir. Spadiks ise, mikroskopik mini çiçekleri barındıran, çubuk gibi uzantıdır. Bunda çok küçük mini çiçekler sıkıca bir aradadır. Spadiks adlı uzantının alt yarısı dişi çiçeklerin, üst-uç kısım yarıdan fazla bölümü erkek çiçeklerin yeridir. Sonuçta, tirşik pancarının meyveleri oluşurken, spadiksin üst kısmı kurur gider.
Peki çirkin çiçek kokusunun sebebi nedir? Doğada etçil hayvanların ve dolayısıyla kokuşmuş hayvan eti kalıntılarının çok olduğu yerlerde bazı bitkiler polenleşmelerine yardımcı olsun diye böcekleri çekmek için, yörenin böceklerine göre koku salar. Leş böcekleri çok olunca koku da ona göredir. Kokuyu biz leş kokusuna pek benzetemesek de, böcekler öyle algılıyor. Bu özelliğe sahip bitkiler az değildir. Mesela leş kaktüsü türleri çirkin kokuda meşhurdur. Leş sineklerinin çiçeklere üşüştüklerini, hatta çiçekler üzerine yumurta/larva bıraktıklarını çok kişi görmüştür.
Çok yönlü süs bitkisi olma özelliği
Tirşik pancarı Akdeniz iklimi hüküm süren yerlerde 1- kışın muhteşem kocaman yapraklarıyla, 2- nisanda gösterişli iri çiçekleriyle ve 3- yazın güzel görünümlü kırmızı meyveleriyle aslında çok yönlü bir süs bitkisi olabilir.
Nasıl yetiştiririz?
Başlıca ihtiyaçları açık hava, güneş, bahçe ya da kocaman bir saksı. Saksıda yetiştirseniz bile sürekli açık havada tutmanız gerekiyor. Toprak seçmez. Oldukça inatçı, yaşam dolu bir bitki türüdür. Yumrusunu ve köklerini çok derinde tutmayı seviyor. Buna göre, saksıda yetiştirirseniz saksı en az 30cm derinliğe sahip olmalıdır.
Doğal arazilerden Arum dioscoridis yumrularını söküp almak çok zordur. Çünkü yetiştiği yerlerde yumrularını çok derinlere saklamıştır ve toprak oldukça serttir. Ama daha kolayı tohumlarından yetiştirmektir.
Tohumdan Arum dioscoridis yetiştirmek
Tohumlar sonbahar serinlerinde sorunsuz, kolayca çimlenir. Sadece toprağa hafifçe gömün ve sulayın. Çimlenen tohumlardan gelişen fideler kışı güçlenerek geçirir. Ve artık adeta ölümsüz olurlar. İlkbaharda yapraklar kuruduğunda, dayanıklı yumruları ortalama bir fındık kadar olmuştur. Yazın uyurlar. Sonbaharda tekrar yapraklanırlar. Üçüncü yıldan itibaren yeterince güçlenmiş olarak her ilkbaharda çiçeklerini açacaklardır. Bu arada, serin aylarda susuz bırakmamanızdan başka hiçbir özel bakım istemiyor. Gerçi bu bile sadece saksıda yetiştiriyorsanız gereklidir. Ben 10 yıldır bahçemde tohumlardan kendiliğinden çoğalmasının önüne geçemiyorum. Güzel kırmızı meyvelerinin çevreye dökülmemesi için özel olarak uğraşmak gerekir ki tohumlardan çoğalmasınlar.
Benzer bitkiler
Yine aynı familyadan ve aynı coğrafyaların bitkilerinden olan Dracunculus vulgaris, çiçekleri hemen hemen aynı ama çok daha büyük, yaprakları ise oldukça farklı bir bitkidir.