Yer fıstığı

Kuruyemişçilerde eksik olmayan yer fıstığı, adından da anlayacağımız gibi yerde, hatta toprak altında oluşuyor. Yani fıstık dediğimiz tohumları toprak altında büyür. Bilimsel adı Arachis hypogaea‘dır ve Baklagiller familyasındandır. İngilizcesi peanut.

Yer fıstığı fasulye ve bezelye gibi birkaç ay ömürlüdür. Daima tohumdan yetiştirilir. Fideler büyür, çiçek açar, tohumlarını (fıstıklarını) olgunlaştırır ve ölürler. Fıstık dediğimiz tohumları toprak altında oluşur ama temeli toprak dışında, dallar üzerinde açan sarı çiçeklerdir. Polenleşme olduktan sonra çiçekteki zigotları toprağın altına götürecek dal gibi uzantı çiçekten aşağı doğru gelişir. Ve böylece toprak altında meyve oluşumu başlar. Meyve büyür ve içinde bir veya birkaç fıstık olan sert tohum kılıfı haline gelir.

Arachis hypogaea türünün temeli

Aslında saf tür değil, iki ayrı türün melezlenmesiyle hibrit olarak ortaya çıkmış ama bir şekilde kalıcı tür gibi özellik kazanmıştır. İlkin Güney Amerika kıtasının yerlileri ıslah etmişler. Amerika kıtalarının keşfinden sonra Avrupa’ya ve bütün dünyaya yayılmış. Ürün verimi için 3-4 ay, bazı çeşitlerine 5 ay sıcak dönem gerektiğinden tropikal ve subtropikal iklimlerde tarımı yapılır.

Fıstık ezmesi

Yer fıstığından yapılan ekmeğe sürülebilir kahvaltılık fıstık ezmesi ABD ve bazı Avrupa ülkelerinde yaygındır. Şimdi yurdumuzda da marketlerde bulabiliyoruz. Fakat Avrupa’da satılan Calvé marka kadar lezzetlisine henüz rastlamadım.

Yer fıstığının kavrulmasının derecesi işin püf noktalarından biri. Çünkü fıstıkların gereken lezzeti kazanması ve aromasının ortaya çıkması için önemlidir. Ayrıca yerli mamülleri genellikle şekerli yapıyorlar ki yanlış bir şey. Şeker fıstık lezzetini tamamıyla perdelediği gibi kötü bir lezzet oluyor. Gerçi şekersiz olanını da buldum ama yine lezzet kalitesi sıfır.

Fıstık ezmesinin “lezzeti ve aroması yüksek fıstık çeşitleri”nden yapılması gerekir. Zira yer fıstığının çeşitleri var ve kahvaltılık, ekmeğe sürülebilir fıstık ezmesi için lezzeti yüksek ve aroması keskin olan çeşitlerin kullanılması lazım. Öyle ki ekmeğe sürüp yerken muhteşem lezzeti ve fıstık aromasını hissetmelisiniz. Yerli mamüllerde o lezzet, o aroma neredeyse sıfır. Sanıyorum yağlık yer fıstığının yağı alınınca geriye kalan küspesini bu şekilde değerlendiriyorlar. “Sanıyorum” dedim ama araştırmalarıma göre maalesef bu tip basit, kalitesiz işleri yapanlar gerçekten varmış. Bir de matah bir şey yapmışlar gibi o küspeyi fahiş fiyatlardan satıyorlar. Ayrıca, Avrupa’dan akrabalarımın getirdiği ezmede yoğun olarak çok küçük fıstık parçaları vardı. Yerli mamüllerde hiç yok. Tahin kıvamında, lezzetsiz, aromasız acayip bir şey. Bazıları tamamıyla margarin benzeri krem kıvamında, bazıları ise bekleyince yağı üstte toplanır, toz gibi ince küspesi dipe çöker şekilde. Kısaca bizde marketlerde satılanlar hangi marka olursa olsun hiç biri iyi değil.

Yer fıstığı çeşitleri

ABD’de birkaç yer fıstığı çeşitleri (Spanish, Runner, Virginia, ve Valencia) hatta o çeşitlerin de ayrıca birkaç kültivarları farklı amaçlarla yetiştirilir ve değerlendirilir. Mesela yağ için uygun çeşitler var, kuru yemiş olarak haşlanıp kavrulan ve sadece kavrulan çeşitler var, bir de iri taneler halinde kırık fıstıkların şekerle kalıp halde işlenmesine uygun çeşitler var. Bu tip şekerli küçük kalıplar bizde de yapılıyor ve bu halde çok lezzetli. Ekmeğe sürülen fıstık ezmesi için ise en uygun fıstık çeşidinin adı Runner’dir. Çünkü bu çeşidin fıstıkları hem çok lezzetlidir hem de kavrulmaya tam uygundur. Gerektiği gibi kavrulup sonra ezme yapılırsa lezzeti ve aroması gerektiği gibi yoğun olur. Şekersiz yapılmalıdır.

Yer fıstığı yetiştiriciliği

Türkiye’de yer fıstığı yetiştiriciliği ağırlıklı olarak Spanish çeşidinin kültivarlarına dayalıdır. Tarımı en çok Çukurova’da ve Osmaniye’de olmak üzere Akdeniz bölgesinin neredeyse tamamında, Ege’nin batısında ve Marmara’nın güney-batısında yapılır. Bu kesimlerden başka uygun yerler de çoktur ama henüz değerlendirilemiyor. Örneğin Güneydoğu Anadolu bölgesinin çoğu yerleri yer fıstığı tarımına oldukça elverişlidir. Ama sulama vesaire çeşitli imkansızlıklardan dolayı şu an için pek mümkün değil.

İyi verim için önemli püf noktalarından biri asitli topraktır. Çok kuvvetli asitli, orta asitli veya hafif asitli topraklar uygundur. Nötr topraklarda da sorun çıkmayacaktır. Yani toprağın pH derecesi 5 ile 7.5 arasında olmalıdır. Alkalinli (pH 7.6 ve üzeri) topraklar pek uygun değil. Yer fıstığı tarımı bütün gün güneşe açık tarlalarda yapılır. Toprak kumlu ve yumuşak olmalıdır. Her şart yerindeyse, iyi verim ayrıca toprağın uygun gübrelerle gübrelenmiş olmasına bağlıdır. Kökleri toprağa azot kazandırdığı için gübrelerde azot elementi önemli değil ama diğer tüm elementler ciddi önem taşır. Hasat zamanı fıstık çeşidine göre bilgi ve önemli tecrübe ister. Zira erken hasat yapsanız fıstıkların belki yarısı henüz olgunlaşmamıştır. Fazla geç hasat yapsanız bu sefer fıstıkların bir kısmının bitki ile bağlantı uzantıları kopar ve o fıstıklar toprakta kalır.

Yer fıstığı tohumlarının ekimden hasata kadar gerekli olan süre 90 gün ila  150 gün arasında, çeşitlerine göre değişiyor. Buna göre hangi iklimde hangi çeşidinin yetiştirileceğine ve/veya tohum ekim zamanında karar verilir. Ayrıca, bir tarlaya sürekli fıstık ekimi iyi olmaz. Araştırmalarda görülmüş ki mısır ile dönüşümlü yetiştiricilik yapılan tarlalarda verim %50 kadar daha yüksek oluyor.

Eğer yer fıstığı yetiştiriciliğine girişecekseniz bölgenizin ziraat ofisine başvurarak ne çeşit yer fıstığını hangi usullerle, ne gibi uygulamalarla yetiştireceğinize dair kapsamlı bilgi edinmelisiniz.

Kaynaklar

Yer fıstığı yetiştiriciliği – TarımOrman
Peanut – Wikipedia
Fotoğraflar – iStock