Kahve

Coffea cinsinin 120 kadar türü var. Büyük çalı ve küçük ağaç biçiminde gelişen bitkilerdir. Dünyanın çeşitli yerlerinde farklı usullerle yapılan farklı kahve içeceklerinin hammadesi olan çekirdekler birkaç önemli Coffea türlerinden elde edilir. Özel adları olan kahve içecekleri bazen belirli bir türün çekirdeklerinden, bazen blend (harman/karışım) olarak iki veya üç türün ya da bazı varyetelerin çekirdeklerindendir. Gurme kahve tiryakileri bunları çok iyi bilir.

Türlerin cins adı bilimsel olarak Coffea’dır. İngilizce içecek kahve anlamında ise Coffee (kofi) derler. Avrupa dillerine Osmanlı Türkçesinden kahve olarak geçmiş ve değişime uğramış. Osmanlılar ise kelimeyi Arapçadan almıştır (kahwa). Kahve kelimesinin esas kökeni “açlığı kesmek” anlamına gelen Arapça “kahiye” fiiline dayanır. (1)

Coffea arabica

Klasik Türk kahvesi için kullanılan kahve çekirdeklerinin elde edildiği kahve ağacı türüdür. Ana vatanı Etiyopya’dır. Ama bilinçli olarak ilk ciddi yetiştiriciliğine Yemen’de başlanmıştır. Çiçekleri çok güzel kokar. Öyle ki, kahve ve akrabası gardenya eskiden bir ara Yasemin türlerinden kabul ediliyormuş. Günümüzde bütün dünyada üretilen kahvenin %60’ı bu türdendir.

Coffea arabica aslında has tür bir bitki değil, doğal kalıcı hibrit bir türdür. Bilimsel araştırmalara göre 1 milyon yıl kadar önce Coffea canephora ve Coffea eugenioides türlerinin melezleşmesiyle oluşmuştur. (2)

Doğal halinde ortalama 10m kadar büyür. Fakat ticari yetiştiricilikte ürün toplamanın kolaylığı için 5 metreyi aşmamasını sağlarlar. Diğer Coffea türlerinin aksine Coffea arabica türü bütün gün direkt güneş altında kalmayı sevmez. Ormanlık yerlerde, seyrek gölgeli ağaçların yanlarında yetişir. Ticari yetiştiricilikte de bazı ağaç türleriyle kahve fidanlarını karışık ekerler ki fidanlar sağlıklı gelişsin.

Saksıda ev bitkisi olarak yetiştirme

Coffea arabica doğada tropikal iklim kuşağının, sis ormanı benzeri dağ ormanlarının bitkisidir. Nitekim ticari yetiştiriciliği de genellikle yüksek rakım yerlerde yukarıda anlattığım gibi gölge sağlayıcı ağaçlarla karışık yapılır. Ancak kahveler çok fazla gölgede kalmıyor. Esas mesele ise yüksek rakım. Yani gündüz çok şiddetli sıcak yok, geceler ise hava bir hayli serin olur. Hava hareketleri daimidir. Bu sebeplerden dolayı kahve bitkisi fazla sıcakta durağan havayı sevmez. Yani havasız + çok sıcak ev ortamlarında gelişimi sekteye uğrar veya ölür. Tam pencere yanında tutmanız gerekiyor. Pencereyi sık sık açık tutarak üzerine direkt rüzgar gelmesini sağlayın. Ama oda çok sıcak değilse fazla esintilere gerek yok.

Güneş ihtiyacına gelince, günde 4 saat kadar direkt güneş şart. Sadece yaz aylarında öğle saatlerinde güneşi direkt almasın.

3 ölçü torf toprak + 1 ölçü ponza taşı karışımında yetiştirin. Mutlaka ayda bir defa salon bitkileri için hazırlanmış olan sıvı bitki besininden verin. Çünkü kahve asitli toprak sever. Ve bu sıvı bitki besinleri çok çeşitli faydalı asitler içerir. Toprağın asit dengesini korur.

Besinsiz normal sulamaları toprağı yıkarcasına çok miktar su ile yapın. Sulama suyunun mümkün mertebe kireçsiz olması gerekir. Sıklığa gelince, sıcak aylarda toprak yüzeyi hafiften kurudukça, serin aylarda orta derece, soğuk zamanlarda epeyce kurudukça yapın. Haftada bir iki defa sulayın gibi tavsiyeleri ciddiye almamalısınız. Zararı oluyor.

Yapraklarına su fısfıslamak kapalı mekanlarda feci zarar verir. Ayrıca, nemli hava sever diye nemlendirme uygulamaları yapmak kapalı ve havasız ortamlarda yapraklarında pas vb mantar hastalıklarına yol açacaktır. Ve son olarak, yaprak bitlerine karşı her zaman dikkatli ve tetikte olun.

Kışın kısa süreli çok hafif don olaylarına zor dayanır. Soğuğun fazla uzun sürmesi halinde tamamıyla donup ölme riski yüksektir. Onun için +5C dereceden daha fazla soğukta bırakmamaya gayret edin.

Çiçek açmaları için

Tohumdan yetişmiş kahve fidanları en erken 3 yaşına geldiklerinde çiçek açıp meyve vermeye başlarlar. 6 yaşına kadar gecikebilir. Kış ortasında başlayarak ilkbahara kadar bir hayli su sıkıntısı çektirin. İlkbaharda aniden bol bol ve sık sık sulamaya başlayın. Esinti almasını da arttırın. Bu şartlarda tomurcuklanmaya girişecektir. Esinti ve güneş almasının yetersiz kalması durumunda çiçeklerin çoğunluğu veya tümü meyveye dönüşmez, boşa gider.

Meyve, çekirdek

Meyveler ilkin yemyeşildir. Yeterince büyüdüklerinde önce sararmaya, sonra kızarmaya başlarlar. Çekirdek kalitesinin tam yerinde olması için meyvelerin morumsu koyu kırmızı renge gelmesi gerekiyor. Her bir meyve içinde iki çekirdek oluşur.

Kahve fidanı üretimi

Çelikle üretmek için ilkbaharda 15-20cm yapraklı dallarından alın. En üstte iki yaprak kalsın. Diğer yaprakları makasla kesip atın. ⇒ Köklendirme toprağı‘na dikin. Açık havada, direkt güneş almayacağı bir yerde tutun. Sık sık sulayın. 2 ay sonra hala sapasağlam duruyorsa tamamdır. Köklerini tutunduğu topraktan ayırmadan torf toprakla esas saksısına dikin.

Tohumdan kahve yetiştirmek

Kiloyla kahve çekirdekleri satılan yerlerde kavrulmamış, yeşil renkte çiğ çekirdekler de mutlaka satılır. İsterseniz birkaç tane alıp deneyin. Gerçi bunlar ağaçlardan toplandıktan sonra kiraz gibi dış etli tabakasının giderilmesi için sıcak suda işlemden geçirilmiştir. Eğer sıcak su çekirdeklerdeki embriyo kısmını öldürmemişse çimlenirler.

Kahve çekirdeklerinin çimlenme süresi 2 ay ile 6 ay arasında değişir. Ne kadar taze iseler o kadar çabuk çimlenirler. Önce bir gün suda bekletin. Sonra sudan çıkarıp tek tek suya atın. Hangileri hızlıca batıyorsa onları alın. Suya batmada yavaş olanlar işe yaramaz. Dibi delikli saksı ve köklendirme toprağı veya sadece perlit kullanın. İlkbaharda başlamanızı ve dışarıda açık havada tutmanızı tavsiye ederim. Çünkü kahve yüksek dağ bitkisi olduğundan tohumları da havadar ortam ister. Toprağa belli belirsiz, yarım santim gibi gömün. Sık sık sulayın. Çimlenme başlar başlamaz torf toprak ile tek tek saksılara yerleştirmelisiniz.

İnternet ortamında gördüğünüz bir saksıda 5-10 kadar mini fidanların bir arada yetişmiş hallerini örnek almamanızı tavsiye ederim. Bir saksıda sadece bir tane fidan yetişmelidir.

Coffea canephora

Bu türe robusta kahvesi de derler (robusta coffee). Ana vatanı Afrika kıtasının orta ve batı kesimleridir. Doğal yaşamında ortalama 10m kadar büyür. Dünya kahve üretiminin %40 kadarı bu türe dayanır. Espresso, hazır kahve ve filtre kahve için Coffea canephora türünün çekirdekleri kullanılır. Lezzeti daha acımsı, daha sert, çarpıcı ve etkilidir. Ayrıca çok daha fazla kafein içerir. (3)

Yetiştiricilik açısından uzun süre direkt güneş isteyen bir kahve türüdür. Yaprak bitleri bu türü pek sevmez ve ilişmezler.

Coffea liberica (Coffea excelsa)

Liberya kahvesi. Ana vatanı Batı Afrika’dır. Dünya kahve üretimi arasındaki yeri %2’den azdır. Ama diğer kahvelerden daha pahalıdır. En çok Filipenler’de yetiştiriciliği yapılır ve tüketimi yereldir. Coffea türleri arasında en büyüğü budur. Boyu 20 metre kadar uzar. Çekirdekleri de çok iridir. (4)

Coffea stenophylla

Afrika’nın batısına özgü bir tür olan Coffea stenophylla 6 metre kadar büyüyen büyük boy çalı tarzında gelişir. Hem ürün veriminin düşüklüğü hem de çekirdeklerinin küçüklüğü sebepleriyle ticari yetiştiriciliği pek yapılmaz. Ama diğer türlerin gelecek için ıslah edilmesinde bazı üstün kalitelere sahiptir. Mesela yaprak mantar hastalıklarından etkilenmemesi ve düşük rakım yerlere uyumluluğu gibi. (5)

Kaynaklar

1- Coffee, Wikipedia
2- Coffea arabica, Wikipedia
3- Coffea canephora, Wikipedia
4- Coffea liberica, Wikipedia
5- Coffea stenophylla, Wikipedia