Yaz ayları şiddetli sıcak geçen tam deniz etkisinde olan düşük rakım yerlerde yaz boyunca gece sıcaklığı 26C-30C dereceler arasında olup birçok bitki türü için gayet elverişsizdir. Elverişsiz gece sıcaklığı haziran sonundan eylül ortasına kadar neredeyse kesintisiz devam eder. Aynı tavsiyeleri diğer yerlerde uygularsanız verimlilik fevkaladenin fevkınde olur. Sadece oralarda ilkbaharda fide ve tohum ekiminde aynı acelecilik pek gerekmez.
Dikkat: Verdiğim bilgiler her ne kadar sebzelerle ilgili gibi görünse de yıldız çiçeği ve kana gibi yaz boyu amaçlı süs bitkileri için ve ayçiçeği gibi ne sebze ne de süs bitkisi kategorisine girmeyen bitkiler için de aynı şekilde geçerlidir.
Fazla sıcağın zararları
Aslında etkilenmeyen türler çok. Mesela zayıf toprakta olmalarına ve hatta sulama dengesizliklerine rağmen begonvil, Japon gülü, duranta, Japon şemsiyesi, lavanta, karides çiçeği ve Meksika petunyası şaşırtıcı bir şekilde gayet coşkulu gelişirler. Ama bunlar istisna. Ve istisnalar kaideyi bozmaz.
Şiddetli sıcakta toprağın bile kimyasal dengesi değişir. İyi işlenmemiş, karbon oranı düşük, gerektiği gibi gübrelenmemiş ve yakıcı güneş ışınlarını saatlerce direkt alan topraklarda bitkiler ihtiyacı olduğu elementleri topraktan almada büyük zorluk çekerler. Yetersiz almaları durumunda, şiddetli sıcağın da etkisiyle dolaşım sistemleri gerektiği gibi çalışamaz. Zaten gece saatlerinin yüksek ısısı şeker üretimini sekteye uğratırken bir de bu sorunlar eklenince bitkilerin gelişimleri son derece yavaş ve güçsüz devam eder. Bazıları devam bile edemez, yerinde sayar. Gelişim durmuşken bazıları daha fazla direnemez ve ölür giderler. Özellikle ilkbaharda iyi bir gelişim/canlanma dönemi yaşamamış bitkiler için yaz sıcakları başladıktan sonra ne yaparsanız yapın işe yaramaz.
İşte bu sorunların olmaması veya en az düzeyde olması için çözüm yolları nelerdir? Aşağıda elimden geldiğince yazmaya çalıştım.
Doğru gübreleme
En önemli şart bu. Zira mesela Ankara’da gübresiz bile gayet iyi gelişen türler doğru gübreleme olmaksızın İzmir’de neredeyse hiç gelişmez. Yaz aylarında telef olup giderler. Bitkilerin hava sıcaklığının yüksekliğine göre daha iyi beslenmeleri gerekiyor. Toprakta hiçbir eksiklik olmamalıdır. Gübrelemeleri kendi fikrinize göre değil, uzman bilgilerine göre, hangi bitkiye ne zaman nasıl gübreleme gerekiyorsa o şekilde yapın. Aşağıdaki bilgiler geneldir, istisnasız her bitki için uygun olmayabilir.
– Esas gübreleme
Sonbahardan kış sonuna kadarki dönemde, uygun bir zamanda yapın. En geç mart ayının başına kadar halletmelisiniz. Mutlaka yapın. Esas gübreleme demekle toprağa koyun, keçi, sığır, solucan gübreleri karıştırmayı kastediyorum. Aşağıdaki takviyeler bu olmazsa işe yaramaz.
– Takviye gübrelemeler
Genel olarak iki tip takviye gübreleri var. Biri ilk gelişimi hızlandırmak için, diğeri sonraki ürün verme dönemi için.
1- İlk gelişim gübreleri toprağın yapısına göre ve bitkilerin ihtiyaçlarına göre bazen şeker gübresi, bazen dap gübresidir. İlkbaharda fideler henüz çok küçükken sadece bir defa verilen bir takviyedir.
2- Meyve-çiçek amaçlı takviye gübresi ise (örneğin mpk gübresi) fideler tomurcuklanacak kadar geliştikten itibaren aralıklarla tekrarlanmalıdır. Yazın şiddetli sıcak olan yerlerde çiçek/meye amaçlı takviye gübresi olarak mpk gübresini değil, birçok makro-mikro elementleri de içeren özel gübreleri tavsiye ederim. Azot oranı düşük, fosfor oranı orta, potasyum oranı yüksek olmalı ve elbette diğer makro ve mikro elementleri de mutlaka içermeli. Çünkü mpk gübresi sadece potasyum ve fosfor içerdiğinden şiddetli sıcaklar karşısında tam etkili olamayabilir.
Malçlamanın önemi
Toprak yüzeyini saman, ağaç kabukları vesaire çeşitli materyallerle örterek hava sıcaklığının toprağı etkilememesini sağlamak.. Malçlamayı çoğu kişi buharlaşma ile su kaybını en aza indirmek diye düşünür. Doğru ama aslında yazın şiddetli sıcak olan yerlerde toprağı serin tutmasını da düşünün. Kökler sıcak toprak etkisinde kalmamalıdır. Zaten malçlama sayesinde toprak çarçabuk kurumaz. Çok çabuk kuruyan topraklarda gübreler bile kısa sürede bozulur gider, bitkilere hiçbir faydası olmaz. Malçlamayı ilkbaharda fidelere son çapalamayı yaptıktan sonra yapın. Zaman zaman şiddetli rüzgarların olduğu yerlerde en iyi malç malzemesi ağaç kabuklarıdır. Kalın ve biraz ağır kabuklar.
İlkbahar gelişimi güçlü olmalı
İster birkaç yıllık yerleşik bir bitki olsun, ister yeni ekeceğiniz bir sebze fidesi olsun, bunların ilkbahar aylarında güçlüce gelişip yapılanmaları sonrası için hayati önem taşır. Çeşitli enzimler, hormonlar, iyi işlenmiş toprakta doğru bakım sayesinde ilkbaharda mükemmelen oluşur. Bunlar bitkinin güçlenmesinde ve verimli olmasında çok önemlidir. Yaz sıcakları başlamadan önce bitkilerin güçlenmiş olmaları şart. Domates, biber, salatalık vs sebze fideleri ise yaz sıcakları başlamadan önce kesinlikle çiçek açacak kadar gelişmiş ve ilk meyvelerini vermeye başlamış olmaları lazım. Yoksa, eğer küçük ve çelimsiz halde yaz sıcakları başlarsa o fidelerden hayır göremezsiniz. Mesela Didim-Bodrum çevrelerinde en geç mayıs sonunda ürün vermeye başlamış olmaları gerekiyor. Hıyar, kabak, karpuz vb türler ise en geç haziran ortasında ilk meyvelerini vermiş olmalılar.
Dolayısıyla fideleri ilkbaharda en uygun zamanda acilen ekmenin bilincine varın. Geç kalmamalısınız. Mesela domates ve patlıcan fideleri buralarda mart son günlerinde ya da en geç nisanın ilk haftası içinde kalıcı yerlerine ekilmelidir (hazır fideler, tohum değil). Biber fidelerini ise en geç nisan sonuna kadar ekmelisiniz. Hıyar, karpuz, kabak, fasulye, bamya tohumları nisan ortasında, fazla geç kalmadan ekilmeli. Bakla ve bezelye tohumları sonbaharda ekilir (bu sayede ilkbaharda çok verimli ürün verirler). Veya mart başında da ekebilirsiniz. Geç kalırsanız boşa yorulursunuz.
Patates ve iri baş soğan amaçlı mini arpacık soğan ekimi buralarda şubat sonu-mart ilk günlerinde yapılmalıdır. Üç ay sonra hasat edeceksiniz. Hasatı yaz sıcaklarının bastırmasına kadar geciktirmeyin. Yoksa sıcak toprakta çürürler. Bu iki ürün için toprağı önceden hazır etmiş olmanız da önem taşır. Yani şubat başına kadar toprağı işleme ve gübreleme işlerini tamamlamış olmanız lazım. Ve şubat sonunda veya mart başında ekime başlarsınız.
Toprağı su tutucu hale getirmek
Yazın şiddetli sıcak olan memleketlerde çok ciddi önem taşır. Su tutuculuğu yüksek olan toprakta gübreler tam etkili olur. Hiçbir emeğiniz, masrafınız boşa gitmez. Peki neler yapabiliriz? Hem en sağlıklı, hem tam etkili hem de bedava bir yolu şudur:
Her yıl ekim ayının sonundan aralık ayının başına kadar, akşam saatlerinde semt pazarlarına gidin. Pazarcıların bıraktığı sebze-meyve artıklarını toplayın. Bahçenizde çeşitli yerlere pek derin olmayan uzunca çukurlar açarak bitkisel artıkları yerleştirin ve üstlerini hafifçe toprakla örtün. Her hafta pazar artıklarını toplayıp bahçenizde değerlendirin. Bu işi ne kadar abartırsanız o kadar iyi olur. Ama en geç aralık ayı başına kadar yapın, sonrasında yapmayın. Anca çürürler. Devam eden çürüme mart ayı girince aniden hızlanır ve çabucak tamamlanır.
Mart başında toprağı derinden çapalayarak alt üst edin. Sonrasında toprak yüzeyine koyun veya keçi gübresi yayın ve sulayıp dinlenmeye bırakın. Nisanda sebzeleri ekeceğiniz zamana kadar toprak en iyi hale gelecektir.
Sulama sıklığı
Gerekmediği halde düzenli sulamalar yapmak bahçeniz sivrisineklerin üreme üssü haline getirir (aşağıda açıklamaları var). Gereksiz sulamaların ciddi bir zararı da bitkinin köklerini derinlere uzatma ihtiyacı duymamasıdır. Toprak yüzeyine çok yakın kök dağılımı yüzünden bitki sıcağın daha fazla etkisinde kalır. Verim bir hayli düşer.
Toprak yüzeyinin kupkuru hale gelmesi ya da güneşli saatlerde yaprakların pörsümeleri sulama zamanının geldiği anlamına gelmez. Gece saatlerinden sabaha kadarki süreçte yapraklarda pörsüme oluyor mu onu dikkate alın. Pörsümüş yapraklar güneş çekildikten 2-3 saat sonra dirilmiyorsa sulama zamanı gelmiştir. Kontrolleri akşamları yapamıyorsanız sabah çok erkenden yapın. Güneşin hiç etkili olmadığı sabah erken saatlerinde yapraklarda hafiften bile olsa bir pörsümüşlük görürseniz hemen o anda acilen sulayın.
Çapalamaları ihmal etmeyin
Fidelerin çiçek açacak kadar gelişeceği zamana kadar, ortalama 3 defa çapalama yapmak gerekir. Çapalarken otları ayıklarsınız. Çapalama sayesinde toprağın üst yüzeyinin su tutuculuğu tekrar yerine gelir. Hem kökler ve faydalı mikroorganizmalar daha iyi oksijen alır. Son çapalamada toprağı fidelerin diplerine çekin. Ve bundan sonra malçlama yapın.
Sera tülleri
Benim gördüğüm sera tülleri koyu yeşil ve siyah renklerde, güneş ışınlarını her yerinden nokta nokta geçirecek kadar gayet gevşek dokulu genişçe bezlerden ibaret. Güneş filtreleme amacıyla özel imal ediyorlar. Gündüz boyunca saatlerce güneş alan yerler için çok faydalıdır. Güneş ışınlarının ısıtıcı etkisini azaltır ama bitkiler güneşten yine tam olarak istifade ederler. Bahçeniz ağaç gölgeleriyle korunmuyorsa önemle tavsiye ederim. 2-3 metre kadar yüksekten tülleri gereceksiniz. Bu sayede hem bitkilerin bünyelerinde aşırı ısınma olmayacak, hem de toprakta aşırı ısınma olmayacak. Sebzelerin verimi mükemmel olur. Ayrıca sera tülleri beklenmedik dolu yağışlarında bitkilerin zarar görmesini tam olarak engeller.
Ek bilgiler
Bunlar ikinci derecede ama yine çok önemlidir. Başlıcaları hava akımları ihtiyacı, yaprak bitleri, sivrisinek sorunu ve kirpi sorunudur.
– Hava akımları
Bahçenizin çevresine duvar değil, rüzgar engelleyici çit değil, hava akımlarına hiç engel olmayan sağlam tel örgü yaptırın. Böylece yüksek havadarlık sayesinde yaprak bitleri, bitkilere mantar hastalıkları ve sivrisinek oluşumları en aza inecek veya hava akımlarının sürekliliğine göre sıfırlanacaktır.
– Yaprak bitleri, tırtıllar
Yaz sıcakları iyice bastırdıktan itibaren hıyar (salatalık) yapraklarını sarı bitler istila edebilirler. Acilen ilaçlamalısınız. Yoksa fidelerde hal kalmaz. Kuruyup giderler. Biber yapraklarına kelebekler gelip yumurta bırakır. Sonra oluşan tırtıllar hızla yaprakları yer, verimin düşmesine sebep olurlar. Domateslerde ve patlıcanlarda yaprak parazitleri pek olmaz.
– Sivrisinekler
Buralarda yazın sıkça sulanan topraklarda sivrisinekler fazla olur. Bir hayli sıkıntısını, acısını çekersiniz. Sivrisinekler sanıldığı gibi sadece su birikintilerinde üremiyor, ıslak topraklarda da ürerler. Hatta bazı sivrisinek türleri fazla ıslak olmayan ama yeterince yüksek nemli topraklarda da rahatlıkla ürüyorlar. Bunlar bildiğimiz sivrisineklerden daha sessiz, daha küçük ve daha inatçı saldırgandır. Bahçeye bitkilerin arasına çorapsız, çıplak bacaklı girdiğinizde ayaklarınızı bacaklarınızı anında ısırmaya kanınızı emmeye başlarlar.
Malçlama ve sera tülü sayesinde sık sık sulama yapmak zorunda kalmazsınız. Bu ise sivrisineklerin üremelerini büyük ölçüde engeller. Bahçeniz sürekli esintili ise oluşanları da rüzgar alıp götürür.
– Kirpi sorunu
Aslında bitkilerinizle hiç ilgilenmezler. Onların derdi toprak yüzeyindeki böcekleri bulup yemektir. Ama bazen dikenleri fidelere, özellikle de ince-uzun dallı fidelere takılır ve yürüyüp giderken fideler topraktan sökülür. Gerçi bu tip zararları çok azdır. Kirpilerin esas zararı yerlerdeki malç yaygılarını kaldırmaları, alt üst etmeleridir. Altlarındaki böceklere ulaşmak için malçları alt üst eder dururlar. Bahçenizin tüm çevresini kirpilerin giremeyecekleri kadar sık dokulu tel örgü ile çevirin. 6cm tel örgü aralıklarından bile geçebilecek esnekliğe sahiptirler. Yavruları daha ince aralıklardan bile geçer ve büyüklere göre daha telaşlı hareket ederler. Eğer malçlama yapmayacaksanız kirpilere karşı önlem almanıza hiç gerek yok. Faydaları zararlarından daha çoktur. Böcekleri yerler ve peşlerinden sürekli gübre bırakırlar.