Pazar, manav ve marketlerden alıp yediğimiz mandalinaların birkaç farklı çeşit olduğunu kabuk yapısı, irilik, aroma ve lezzet farklılıklarıyla ve çekirdekli olup olmamalarıyla az çok biliriz. İşte bütün bu farklılıklar o meyvelerin elde edildiği mandalina ağaçlarının farklılıklarından ileri gelir. Tümü bir türün (Citrus reticulata) hibrit ve kültivarlarıdır.
Bir mandalina ağacında meyveler ve yapraklar (Satsuma mandalinası)
Özellikleri
Mandalina ortalama 7m kadar uzayan, kışın yapraklarını dökmeyen bir ağaçtır. Sağlıklı ve gerektiği gibi bakımı yapılan, tam yetişkin bir mandalina ağacının olması gereken verimliliği tek başına 70 – 80 kilo meyve vermesidir. Gerçi verim mandalina hibritlerine, kültivarlarına ve varyetelerine göre değişir. Hangi tür narenciye üzerine aşılı olduğu da çok şeyi değiştirir. Ayrıca tam yetişkin haline gelmesi yılları bulsa da, henüz birkaç yıllık genç bir fidanken bile cüssesinden ummayacağımız sayıda meyve verir.
Meyve kalitelerinin püf noktaları
Mandalina meyvelerinin lezzet, asitlilik derecesi, şekerlilik düzeyi ve aroma açısından diğer Narenciye meyvelerine göre daha hassas dengelere sahip olması ve yetiştiricilikte buna ciddi önem verilmesi gerekiyor. Üzerine aşılandığı ağacın türü ve hatta aşılandıktan sonra oluşmuş olan ana dalların yaşı meyvelerin lezzet kalitesini etkileyen en önemli etkenlerdir.
Mandalina fidanları genellikle diğer Narenciyeler üzerine aşılanarak üretilirler. Mandalina aşılanacak en uygun iki Narenciye türü üç yaprak portakalı ve troyer‘dir. Bu fidanların üzerine aşılanan mandalinaların lezzetleri beklendiği gibi olacaktır. Ancak, aşıdan gelişen dalların ilk iki yıl verdikleri meyvelerdeki farklılıklar ciddiye alınmamalıdır. Üçüncü yıldan itibaren meyve kalitesi, aroması ve lezzeti olması gereken halini alır.
Sağlıklı, normal, kusursuz meyvelerin oluşması öncelikle köklerin toprakta en az dört yıllık olmasına, ana dallarının ise en az 3 yıllık olmasına bağlıdır (aşı ile türetilmiş mandalina fidanlarından bahsediyoruz). Aşıdan sonra bu yeterliliğe gelene kadar meyveler çoğunlukla hamken dökülür. Olgunlaşmaya yakınken de dökülmeler devam edebilir. Dökülmeyip olgunlaşan meyveler ise lezzet bakımından beklendiği gibi olmaz. Örneğin 2020 yılında ilkbaharda aşıladığınız bir üç yaprak portakalı fidanı üzerinde gelişen mandalina dalları ertesi yıldan itibaren meyve verir. Fakat lezzet ve aromasıyla esas meyve kalitesi 2023 yılında görülür. 2024 yılından itibaren artık kesindir.
Bir ağaç türü olarak mandalina
Mandalina bitkisi Rutaceae (Sedefotugiller) familyasının Citrus (Narenciye) cinsinden bir ağaç türüdür. Bilimsel adı Citrus reticulata’dır. Bir iki bin yıl önce insanların yabani mandalinalardan ıslah etmesiyle oluşmuş kalıcı hibrit bir türdür. Sabit gerçek bir tür gibi kabul edilir. Detaylar aşağıda.
Citrus reticulata
Her ne kadar mandalinaların ana türü hatta günümüz birçok narenciye hibrit ve kültivarlarının temelinde yatan birkaç en eski ata türlerden biri kabul edilse de aslında gerçek has tür değil, hibritleme teknikleriyle ıslah edilmiş bir türdür.
Citrus reticulata’nın hangi türlerden, ne zaman ve nasıl oluşturulduğu kesin olarak bilinmiyor. Şimdi ana tür kabul edilen Citrus reticulata’nın temelini şu üç yabani mandalina türü oluşturur:
Citrus daoxianensis, Citrus chuana ve Citrus mangshanensis. Ayrıca yapısında pomelo ağacının genleri de mevcuttur. Pomelo ağacı ekşiliği az mandalina çeşitleri türetme amacıyla hibritlemelerde yaygın kullanılmış bir Narenciye türüdür. Bu açıklamalar ışığında, Citrus reticulata’ya diğer yabani mandalina türlerine göre “ıslah edilmiş (domestic) mandalina” denir. Bunun çeşitli hibrit ve kültivarları da ıslah edilmiş mandalinalardır.
Tarihçesi çok iyi bilinmeyen mandalina ıslah çalışmaları sonucu tüm ana hibrit ve kültivarlar kuzeyli ve güneyli olmak üzere başlıca iki gen kümesine ayrılır. Çin’in güneyindeki Nanling Dağları’nın kuzeyinde ve güneyinde mandalina ıslah çalışmaları birbirinden bağımsız gerçekleşmiş. Örneğin satsuma mandalinası kuzeyli gen havuzuna aittir. Bunlar biraz daha irice olup rengi turuncudur. Güneylilerin rengi sarı ya da sarıya yakın turuncudur. Son yıllarda her iki gruptan karışık kültivarlar oluşturulmuştur. Dolayısıyla tüm kültivarları kuzeyli veya güneyli gen kümelerine mensup diye ayıramayız.
Nanling Dağları civarlarında günümüzde hâlâ yabani mandalina türleri var. Meyve farkları şöyledir: Yabani mandalina meyvelerinde şeker ve aroma ıslah edilmiş mandalinalarla hemen hemen aynı, fakat asitlilik çok yoğundur.
Islah edilmiş tür olan Citrus reticulata günümüzün çeşit çeşit hibrit ve kültivar Narenciye meyvelerinin geçmişteki birkaç temel ata türlerinden biri olarak kabul edilir. Limon ve portakalın bile ataları mandalinadır.
Citrus tangerina
Mandalina (Citrus reticulata) fidanları ABD’ye ilk 1800’lü yılların başlarında Fas’ın Tanca liman kentinden götürülmüş. İlkin Florida’da yetiştiriciliği yapılıp çeşitlendirilerek kuzey ve güney Amerika kıtalarında yetiştiricilikleri yapılmış. Bunların tümüne Citrus tangerina adını vermişler. Tangarina sözcüğü ise Fas’taki Tanca (Tangier) liman kentine mensup anlamına gelir. Bu isim (Citrus tangerina) sabit bir tür adı gibi yazılıyor ama Citrus reticulata’dan Amerika’da oluşturulmuş çeşitli kültivarlar grubunun ortak adıdır. Bunların rengi genelde sarımsı turuncu değil, kızılımsı turuncudur. Bazı kültivarlar incecik kabuklu ve oldukça yumuşak meyvelidir. Bundan dolayı muhteşem lezzet kalitelerine rağmen günümüzde ticari yetiştiriciliği terk edilmiştir. Çünkü kolaylıkla zedelenip parçalanabilen meyveleri nakliyeye hiç uygun değildir. Raf ömrü de kısadır.
Citrus unshui, Satsuma mandalinası
Anlaşıldığı gibi mandalinalarda ana tür Citrus reticulata’dır. Mandalina çeşitlerine göre farklı bilimsel adlandırmalar gerçek bir tür adı gibi yazılmakta fakat yanlıştır. Meselâ çekirdeksiz hibrit Satsuma mandalinasının bilimsel adı da öyle: Citrus unshiu şeklinde yazılışı bilimselliğe uygun değildir.
Satsuma mandalinasının 200 kadar kültivarı vardır. Çekirdeksiz olması, iri olması, kabuğunun çok kolay soyulması ve tatlı lezzeti gibi özellikleriyle çok rağbet edilir. Ticari yetiştiriciliği en yaygın yapılan mandalina çeşitlerindendir.
Citrus reshni, Kleopatra mandalinası
Meyveleri yenmeyecek kadar ekşi ve acımsıdır. Meyvelerinin meyve suyu olarak kullanımı vardır. Fidanları üzerlerine greyfurt, mandalina, limon, portakal vb Narenciyelerin aşılanması için oldukça uygundur. Çünkü tuzlu topraklara, yüksek alkalinliliğe ve yoğun kireç taşlı sığ topraklara uyumludur. Üstelik bazı hastalıklara dirençlidir. Fakat kökleri mutlaka fazla havadar toprak istiyor. Ağır killi topraklarda kökler çürür. Üzerine farklı narenciye aşılanmada gelişim ilkin yavaş olup iki üç senede düzelme görülür. Meyveler ise bu anaç üzerinde verim ve kalite açısından mükemmel geliştikleri halde gerektiği kadar irileşmezler. Dolayısıyla ancak tuzluluk ve yüksek alkalinlilik açısından elverişsiz topraklarda narenciye yetiştirmek için uygun bir anaç narenciye gibi düşünebiliriz.
Citrus × deliciosa, Akdeniz mandalinası
Bizde Bodrum mandalinası denir. Oldukça tatlı ve kokulu bir mandalinadır. 50 yıl öncesine kadar başta İtalya olmak üzere Akdeniz ülkelerinde ticari üretimi çok yaygındı. Nakliye ve raf ömrü açısından pek dayanıklı olmadığı için artık ticari yetiştiriciliği önemini yitirmiştir.
Mandalina yetiştiriciliği
Dünyada en fazla mandalina üretilen ülke büyük farkla Çin’dir. İspanya 2. sırada, Türkiye 3. sıradadır. Aslında İspanya, Fas ve Türkiye çok az farklarla birbirlerine yakın miktarlarda üretim yapıyor. Yıldan yıla birbirlerini geçecek kadar.
Mandalina genel olarak sıcak iklim istiyor. Kışın en düşük ısı uzun sürmemek şartıyla -3 kadar olmalıdır. Buna göre Türkiye’de Akdeniz ve Ege bölgelerinin deniz etkisinde, rakım çok fazla yüksek olmayan ve kışın şiddetli soğuk hava akış yolları üzerinde olmayan yerleri yetiştiricilik için uygundur. Satsuma mandalinası biraz farklıdır. Kışın -4C dereceye kadar hafif don olaylarına rahat dayanır. 40C derece üstü şiddetli sıcakları pek sevmez. Bu özelliklerinden ötürü satsuma mandalinaları Doğu Karadeniz bölgemizde özellikle Rize’de daha iyi yetişiyor. Ama zamanla çay yetiştiriciliğine rağbet edip mandalina yetiştiriciliğinden vazgeçmişler. Ancak evlerin bahçelerinde sık rastlanır.
Mandalina fidanı yetiştirmede toprak, gübreleme vesaire işleri ise mandaline kültivarlarına göre değişir. Daha da önemlisi hangi narenciye türünden fidanların üzerine aşılanmışlarsa o türlerin köklerinin hangi toprak şartlarına uygun olup olmadığı ve ne tip gübre istedikleri iyi bilinmelidir.
Fidanları tohumla üretilmez. Başka Narenciye türlerinin fidanlarına aşılayarak üretmek gerekiyor.
Saksıda mandalina yetiştirme
Saksıda yetiştirmeye uygun mandalina kültivarlarını tercih edmek iyi olur (gerçi çok fark etmez). Anaç kök bitki olarak troyer (carrizo) fidanları kullanılmış olmalıdır. Üç yaprak portakalının bodur kültivarı da uygundur. Saksıda mandalina yetiştirme ve bakımı hakkında aynen ⇒ Saksı narenciyelerini problemsiz yetiştirme ya da ⇒ Kumkuat sayfamdaki bakım bilgilerini uygulamanızı tavsiye ederim. Fakat budamada farklı hareket etmelisiniz. Bu konuda mandalinalar genellikle farklı ve sabit bir biçimlenme ister. Birkaç ana dalı ve o ana dallardan çevreye yayılan yan dalları olmalıdır. Bu formu korumalısınız. Ve bu bağlamda boyu en az 50cm olmalıdır (çevreye dağılan dallarıyla eni de öyle). Yanlara yönelmiş dallarda dallanıp budaklanma olmalıdır. O son ince dallar çiçek açar ve bu sayede meyve verir. Budamalarda seyrekleştirme ve gençleştirmeler yaparken anlatmaya çalıştığım formunu bozmamaya gayret edin.
Çekirdekten yetiştirdiğiniz narenciye fidanlarınızı mandilina fidanına dönüştürün
Kendiniz saksıda çekirdekten yetiştirdiğiniz ve yeterince büyümüş herhangi bir limon, portakal vb Narenciye fidanına meyve veren bir mandalina ağacından aldığınız bir parça ile aşı yaparak saksıda mandalina yetiştirebilirsiniz.
Fidanın gövde kalınlığı: Eğer göz aşısı yapacaksanız (bu tip aşı narenciyelerde sık yapılır ama zordur ve biraz profesyonellik ister) gövde en az kurşun kalem kalınlığında olmalıdır. En uygun zaman Akdeniz iklimi olan yerlerde nisan ayının ortasıdır.
İnce kalem aşısı
Herkesin kolaylıkla yapacağı mandalina aşısı kabuk altına iliştirme ince kalem aşısıdır. Hem nisan ortasından ağustos sonuna kadar herhangi bir zamanda yapabilirsiniz. Bu durumda gövde kalınlığının kurşun kalemden biraz ince olmasında bir sakınca yok. Aşı parçası ise fidanınızın gövdesinden daha kalın olmayan (gövdeden biraz ince olsa daha iyi), çok körpe de olmayan bir mandalina dalı olacak. Sadece 5cm’lik bir parçasını kullanacaksınız. Yapraklarını koparmadan giderin: yani yaprakları keskin bir makas ile diplerinden keserek giderin.
Fidanınızı kesip kısaltın. 30cm boyda kalması iyidir. Aşıyı da kesik yere yakın kısmına veya hemen o kesik yerden kabuk kaldırarak oraya yapacaksınız.
Mandalina dalının dip 1,5cm kısmını her iki yüzünden dış derisini yontun ve hafifçe inceltin. Sonra fidanınızın derisini keskin bir aletle yeterince açıp mandalina dalının yonttuğunuz kısmı deri altında kalacak şekilde yerleştirin ve deriyi tekrar kapayın. Hemen sıkıca sarın. Kaynaşma olması için bastırarak çok sıkı sarmalısınız. Sarmada aşı bantınız yoksa yapıştırıcı seloteyp bant bile kullanabilirsiniz. Sonra dal ve aşı yeri içinde kalacak şekilde naylon geçirip hava almayacak şekilde bağlayın. 9 gün sonra naylonu çıkarın. Bu sırada kaynaşma olmuştur. Hatta filiz gelişimi bile başlamıştır ya da başlamak üzeredir. Bir ay dolunca da seloteyp bağları çözün. Mandalina dalından başka ana fidan üzerinde hiçbir filizlenmeye izin vermemeli, derhal köreltmelisiniz. Sadece aşı kısmı yani mandalina dalının filizi gelişmeye devam etmelidir.
Kaynak
Burada mandalina (Citrus reticulata) bitkisi hakkındaki bilgilerde büyük çapta ⇒ Mandarin orange, Wikipedia sayfası referans alınmıştır.
Yerini değiştirdiğim limon ve mandalina ağaçlarım yapraklarını döktü. Ne yapmalıyım? Budama yapmam uygun olur mu?
***
Kullandığınız toprak zarar vermiştir. Mandalina vesaire saksı narenciyelerinde en sık yaşanan problemdir. Yanlış toprak ve yanlış gübreleme yüzünden kökler yanmış ve çürümüş oluyor. Eğer ana gövdede ölüm başlamamışsa derhal söküp kökleri yıkamalı, fazla kökleri ve dalların da birçoğunu keserek güvenli bir toprağa dikmeniz lazım.
Her yıl 20 yıllık mandalin, limon, greyfurt ağaçlarım normal şekilde meyvelerini verirken 2020 yılında meyvelerini önce badem kadarken sonra ceviz büyüklüğünde iken çok döktüler. Mandalin ve limon önceki yıllara göre yarı yarıya meyve verdiği halde greyfurt meyvesini çok döktü. Üzerinde olgun meyveler 200 -250 adet iken bu yıl üzerinde tam 6 tane meyve verdi. Suyunu gübresini her yılki gibi verdim. Neden böyle oldu ben bu işi çözemedim. Keçi ve inek gübresi kullanıyorum.
***
Sizin hatanız büyük. Her yıl gübre vermişsiniz. Ve muhtemelen yanlış usulde vermişsinizdir. Sonuçta toprağın tuzluluğu neredeyse öldürücü boyutlara dayanmış. Bu yıl yine gübre verirseniz artık birçok dallar kurumaya başlar. Bitişik komşum bahçeli evine taşınalı 6 yıl oldu. Bir gram bile gübre kullanmadı. Limon ağaçları haddinden fazla bereketli çok sayıda normalden iri meyveler veriyor. O da komşulara akrabalara dağıtır. Muhtemelen evin eski sahipleri gübreliyorlardı. Ama bakın etkisi 6 yıl sürdü. Size gelince bundan sonra şöyle yapın: Kış başında (hala geç kalmadınız) ağaçların diplerini, çevrelerini güzelce çapalayın. Kış yağmurları toprağı güzelce yıkasın. Gübre tuzlaşmalarını derinlere götürsün. Önümüzdeki yıl tekrar yapın. Şimdiden üç yıl sonrasına kadar hiç gübre vermeyin.
Mandalinanın meyveleri ağaçta bozulup olgunlaşınca dökülüyor.
***
Bozulduktan sonra nasıl olgunlaşıyor anlamadım. Yani bozulanlar ya olgunlaşmadan dökülür ya da oldukları yerde kuruyup kalırlar. Toprak zeminde mi saksıda mı yetiştiriyorsunuz bunu da bilmiyorum.
Ev içinde baktığım bodur mandalina ağacım var. Baharda yeni gelen yapraklar büyük boyutlarda çıkmaya başladı. Bir tanesi özellikle diğer büyük yapraklardan 4 kat daha büyük. Yaprağın renginde ya da yapısında bir bozulma yok. Diğer yazılardan okuduğum obur dal gibi dalda hızlı büyüme yok. Bu bir sorun mudur? Ne yapmak gerekir?
***
Bir sorun yok. Toprağın ve köklerin özelliğine bağlı olarak yapraklar daha büyük olabilir. Normaldir. Sağlıklı yapraklar sayesinde köklerde daha fazla besin ve enerji birikimi olur. Böylece daha sonraki dönemlerdeki yeni gelişimler daha güçlü olacaktır.
Merhaba Ben geçen yıl arkadaşımın bahçesindeki turunç dediği ağaçlarına mandalina aşıladım. Yere bir metre kalacak şekilde keserek komşudan aldığım kalem kalınlığındaki çelikleri üç-dört göz olmak üzre boyda kabuk altı uyguladım.hava geceleri serin oluyor diye poşette geçirdim başlarına iki hafta kadar. Fakat hiç biri tutmadı. Neyi yanlış yaptım bilmem.
***
Yukarıda mandalina fidanı üretimi için ince kalem aşısı tarifim var. Benim o tarif ettiğim şekilde yaptığım tüm aşılar tutuyor. Siz fazla kalın dallarla denemişsiniz. Benim aldığım dallar kibrit çöpü kadar ince idi. Aşı tutunca çok hızlıca gelişiyor ve güçleniyorlar. Esas mesele aşı yapacağınız köklü fidanın gücüdür. O güçlü olunca üzerine kaynaştırdığınız dal ne kadar incecik olursa olsun köklerin gücü sayesinde çabucak büyür ve kalınlaşırlar. En geç bir yıl içinde çiçek açıp meyve bile verirler.
Kalın dallarla uğraşmayın. Zaten narenciyelerde daha çok göz aşısı yaparlar. Ki bunda dal bile yok. Yeni dal sıfırdan gelişiyor. Aynen yukarıda tarif ettiğim gibi yapın. Ayrıca kış sonunda denemeyin. Narenciyelerin yeni filizler vereceği günü bekleyin. O zaman yapın. Mesela benim yaşadığım yerde Didim’de en uygun zaman nisanın ikinci ve üçüncü haftasıdır.
Çelikler ince olmalı dediğiniz ince fidanlar veya dallar için geçerli değil midir? Benim kalem kalınlığında çelik kaktığım ağaçların çapı 15cm kadar. Her ağaca üç dal gelecek şekilde kalem koydum. Bir şey farkettim ki narenciyelerin ağaç gövde kabukları diğer meyve ağaçlarından ince.Daha hassas, daha bir özen gerekiyor aşıyı yaparken. Göz aşısını da ben beceremiyorum.
***
Göz aşısı narenciyelerde biraz profesyonellik ve çok hassas zamanlama istiyor. Benim tarif ettiğim usul gayet basittir ve gözleri bozuk, elleri titrek kişiler bile başarı ile yapabilir. 6-7cm uzunluğunda incecik dal tam kabuk altına uygulanır. Ağacın kendi odun kısmına zarar vermeden, sadece kabuk altına uygulayın. Anaç ağaç ne kadar kalın olursa olsun önemli değil. İncecik dal ile aşılarsanız farketmez, kesin tutar. Denemişimdir. Kalın gövdeye de yaptım kurşun kalemden ince gövdeye de yaptım. Başarı daima yüzde yüz. Gelişim ise acayip süratli, hızlı oluyor. Hatta bir dalı hiç kesmeden herhangi bir yerinden göz aşısı usulündeki gibi T şeklinde kesik ile kabuğu kaldırıp ince ve 6-7cm kısa bir dal parçasını, dış kabuğu yontulmuş dip kısım kabuk altında kalacak şekilde yerleştirin ve sıkı temas olması için sıkıca bağlayın.
Evimde iki sene önce aldığım, şimdi yaklaşık 160 cm boyunda olan bir mandalinam var.kışları içeriye alıyorum, şimdiye kadar bir sorun çıkmadı. Ocak-Şubat ve Haziran gibi iki defa çiçek veriyor. Şu anda üstünde 10-12 mandalina var ve renkleri yeşil, açık sarı. Kabukları kalın ama rahat soyuluyor. Fakat mandalinalı susuz, neredeyse sırf posa. Acaba anaçtan mı bir fikriniz var mı , yoksa daha çok genç mı? Görünüş, koku hepsi yerinde ama meyva yenecek gibi değil ve susuz.
***
Bu problem hakkında mandalinalarla ilgili herhangi bir bilgim yok. Ancak, bahçemdeki limonlarımda şunu gördüm: Meyveler ağacın üzerinde sapsarı oldukları zaman çok iyi sulu oluyor. Ama o sapsarı olmadan önceki zamanlar, rengi ne derecede yerine gelmemişse, o derecede susuz oluyorlar. Birkaç yıl çok defa buna şahit oldum. Çünkü bazen mecburen yeşilken veyaz tamamen sararmamışken alıp kullanmak zorunda kalıyorum. Size tavsiyem, rengini tam almadan önce meyveleri koparmayın. Bunlarla hiç alakalı olmayan muz meyvelerinin biraz benzer ama daha şaşırtıcı bir özelliği var. Yeşilken soysanız, içi aynen kupkuru sünger gibidir ve hiçbir lezzeti de yoktur. Şaşırtıcı bir şey. Bu yüzden meyveleri sarartmak için fazla serin olmayan bir yerde bekletirler. O aynı meyve, dış kabuk sapsarı olunca ne hikmetse sulu ve gayet lezzetli bir hal alıyor, sert-kuru sünger yapıdan eser kalmıyor.