Sakız ağacı, mastika (Pistacia lentiscus) ve damla sakızı

Sakız ağaçları bitkilerin pek sağlıklı yetişemeyeceği yerlerde gayet güzel yetişir. Akdeniz ve Ege kıyılarında kayalıklar, yoğun kireç taşlı araziler, ağır killi topraklar, çorak ve tuzlu topraklar.

Pistacia lentiscus türüne Türkiye’de sakız ağacı diyoruz. Yarı Yunanca mastika ağacı da denir. Pistacia cinsinin diğer türleri gibi sakız ağaçlarının da dişisi erkeği ayrı olur. Meşhur damla sakızının elde edildiği ağaçtır.

Sakız ağacı yapısı

Her ne kadar adı sakız ağacı olsa da ağaç değil çalı demek daha doğrudur. Çünkü doğal yaşam alanlarında en çok çalı, hatta küçük çalı biçiminde görülürler. Çok uzun yıllar boyunca yangın ve insan zararlarından kurtulanlar ağaçlaşabiliyor (her yerinden sayısız çoklukta dallı bir şekilde). Tam bir ağaç şeklini alması özel bakım ve şekillendirme budamalarıyla mümkündür. Yunanistan’ın Sakız Adası’nda damla sakızı üretiminde kullanılan bireyler zamanla ağaç biçimine sokulmuşlardır.

Yaprakları ve dalları

Doğada sakız ağaçları genelde çok sık dallı küçük ve orta boy çalılardır. Dalları rastgele her yöne dümdüz uzarken yan dallar vererek karmakarışık dallanıp budaklanırlar.

Sakız ağacı bileşik yapraklıdır. Yani bir yaprak aslında birkaç mini yaprakçıklar bütünüdür. Bir yaprak sapında sağlı sollu çift yaprakçıklar dört-beş sıra halinde bulunur. Çift yaprakçıklardan sonra en uçta tek bir yaprakçık olması gerekirken çoğunlukla körelmiş, hiç gelişmemiştir. Yine de bazı yapraklarda en uç terminal yaprakçık bulunabiliyor.

İki üç yıl dökülmeden dayanann yapraklar parlak, kalınca ve çok sağlam yapılıdır. Bu özelliğinden dolayı sakız ağacı çalıları şimşir tarzında bir süs çalısı gibi ya da çit bitkisi gibi kullanıma uygundur.

Ağaçlaştırma (ağaç biçimi verme)

Karman çorman dallı çalı biçiminde gelişen bir sakız ağacı bitkisine ağaç formu kazandırmak isterseniz dipten tek ya da istediğiniz sayıda ana gövde belirleyin. Diğer dip dalları yok edin. Boyu uzadıkça en alt yan dallarını yılda bir defa dikkatlice budamalısınız. Hızlı ve sağlam gelişim için tepede en az 8 yan dal sürekli kalmalı. Budamada aşırı giderseniz gelişimi çok yavaş olacağı gibi ana gövde ince, çelimsiz ve tek başına dik duramaz halde olacaktır. İstediğiniz boyda (en fazla 150cm) çıplak gövde oluştuktan sonra budamaları bırakın. Dallar yukarı ve her yöne serbestçe uzasın. Bu hale gelmesi en az 10 yıl çok iyi bakım ve bilinçlice yapılan budamalar ister.

Sakız ağacı çeşitleri

Sakız ağaçlarının doğada birkaç varyetesi vardır. Yapılarındaki farklılıklar genelde yaprak şekillerinde (yaprakçık iriliklerinde) küçük farklılıklar ve reçine yapısındaki farklılıklardır. Didim’de çevremde ve bahçemde kendiliğinden yetişen güzel görünümlü sakız ağacı çalılarının hangi tip oldukları hakkında bilgim yok. Bahçemdekinin yaprağını koparıp kokladığımda son derece güzel, mest edici bir reçine kokusu alıyorum. Damla sakızı için gereken makbul sakız ağacı çeşidinden midir değil midir anlamam için birkaç yıl beklemem gerekecek.

İklim uyumu

Sakız ağacının gelişimi oldukça yavaştır. Ne kadar yavaş olursa olsun Akdeniz ikliminin çetin kurak ve sıcak geçen yaz aylarına dayanıklılığı tamdır. Kışın sık sık yağan ağır yağmurlardan ve dolu yağışlarından zarar görmez. Kış soğuklarına dayanıklılığı en fazla -12C dereceye kadardır.

Çiçek, meyve

Sakız ağaçları ilkbahar başında küçük çiçekler açar. Meyveler sonbaharda önce kızarıp sora karararak olgunlaşır.

Bahçe, balkon saksılarında sakız ağacı bakımı

Sakız ağaçları günde en az 3 saat direkt güneş ister. Hava akımları ise 7/24 sürekli olmalıdır. Yani dış mekan, açık hava şartları istiyor.

Kış soğukları açısından bahçede zemine dikili sakız ağaçları belki -12C dereceye kadar soğuklara dayanıklıdır ama saksıda olunca -5C dereceden daha fazla soğuğa maruz kalmamalıdır.

Toprak ve saksı isteği

Bahçede sakız ağacı toprak seçmez. Fakat saksıda olunca toprak yapısına çok dikkat etmelisiniz. Sırf torf toprak kullanmak sakız ağaçlarına hiç uymayacağı gibi sırf arazi toprağı kullanmak saksıda olunca yıldan yıla ağır sıkışık bir hal alır. Onun için taş parçaları, torf toprak ve arazi toprağı ile akıllıca karışım yapmalısınız.

3 ölçü torf toprak + 1 ölçü ponza taşı + 1 ölçü 2mm taneli dere kumu + 3 ölçü arazi toprağı karışımı yapın.

Mini bir sakız ağacı fidanı ilk üç yılını bu karışım toprakta 20cm çapında saksıda geçirmeli. Sonra (4. yılın başında, kış sonunda) saksıdan çıkarın. Toprak saksı içindeki şekliyle kalıp hainde çıkacaktır. Fidanın köklerini topraktan arındırmadan ama kenarlardan biraz toprak azaltarak 30cm çapında bir saksıya yeni toprak karışımı ilavesiyle aktarın. Bunda da üç yıl dursun.

Son saksı boyutları 40cm×40cm en-boy ebatlarında sabit kalmalıdır. Bundan sonra yine her üç yılda bir defa sadece toprak değişimi yapın. Ve artık az ölçüde kök budamaları yapmalısınız. Çünkü saksıda yetiştirdiğinizden dolayı mini bir süs ağacı gibi şekillendirmek, enine boyuna 1,5 metre gibi sabit uzunlukta tutmak zorundasınız.

Saksı-toprak değişimini her üç yılın peşinden, 4. yılın başında, kış sonunda yapın.

Sulama ve gübreleme

Sakız ağacının minicik fidanları bile doğada (Akdeniz iklimi olan yerlerde) tamamıyla kupkuru toprakta, 35-40C derece sıcakta 3-4 ay hiçbir şekilde zarar görmez. Buna göre sulama konusunda hatalara düşmeyin. Zaten hızlı gelişimi serin aylarda oluyor.

Hiçbir gelişim göstermediği zamanlarda saksıdaki toprağı biraz eşeleyerek kontrol edin. 3cm kadar kısmı kupkuru olmuşsa saksı alt deliklerinden su çıkacak kadar bol miktarda su ile sulayın. Yılın her zamanında bu şekilde sulayın.

Sakız ağacınızın gelişim gösterdiği zamanlarında ise toprak en üst yüzeyinin tam kuruması sulama zamanının geldiğini gösterir diye düşünün. Sulamayı yine bol miktarda su ile yapmalısınız.

Gübreleme: Hangi boy saksıda olursa olsun sadece ikinci yılının başında kış sonuna doğru toprağı en kenarlardan eşeleyerek açtığınız çukur çember kısma bir miktar gübre serpin ve toprağı tekrar yerine doldurun. Üç yıl dolunca yani dördüncü yılın başında kış sonunda saksı-toprak değiştirin.

Budama

Yukarıda ağaçlaştırma (ağaç biçimi verme) başlığı altında açıkladığım gibi düzenli budamalarla ama o ölçülere göre biraz küçük yapılı tutmanız lazım. Mesela ana gövdenin dipten belirli bir yüksekliğe kadar yan dalsız, çıplak kalması saksı sakız ağaçlarında en fazla 60cm tutulmalı. Daha yukarısının dallanıp budaklanması ise enine boyuna yaklaşık 1m kadar olacak. Bu formu kazandırınca artık sıra gelmiştir şeklinin bozulmamasına yönelik budamalara.

Sakız Adası’nın mastika ağacı

Damla sakızı Sakız Adası’nın güneyine mahsus Pistacio lentiscus var. chia adlı sakız ağacı varyetesinin erkek bireylerinden elde edilir. Söz konusu ağaçlar yüz yıllardır Sakız Adası’nda ve yakın adalarda damla sakızı elde etme amacıyla yetiştirilir. Damla sakızının insanlar tarafından kullanımı en az 2500 yıl kadar geçmişe dayanır. Osmanlı zamanında daha fazla önem kazanmış. Sakız adası bizden çıkınca dünya damla sakızı üretimi Yunanistan’a kaldı. Son yıllarda İzmir – Çeşme’de ve yakın civarlarda aynı kültivardan sakız ağaçlarının yetiştiriciliği ve yeni fidanlarının üreticiliği titizlikle sürdürülüyor.

Damla sakızı kullanımı

İstanbul’da yapılan geleneksel paskalya çöreklerinin kendine özel aroması sakız ağacı reçinesindendir. O çörekleri pişiren pastanelerden öğrendiğime göre sakız maddesi daha doğrusu sakız ağacı reçinesi (damla sakızı) Yunanistan’dan geliyormuş.

Çöreklerden başka muhallebi tarzı tatlılarda, lokumlarda, dondurmada, akide şekerinde ve bazı içeceklerde damla sakızı kullanılır. Kuru reçine ağızda yumuşatılarak çiğnenen sakız haline getirilir. Ağıza ferahlatıcı etkisi olup nefes kokusunu güzelleştirir. Damla sakızı çok pahalı bir reçinedir. Mobilya cilası olarak da kullanılır.

Yunanistan’da damla sakızı katılan bir çeşit rakıya mastika derler.

Sakız ağacından damla sakızının elde edilişi

Bu amaçla sakız ağaçlarının dibine sert kireç taşı incecik kırpıntıları yayarlar ki düşen reçine damlaları hem toprağa karışmasın hem de rahatça fark edilsin. Sonra ağacın gövdesine ve kalın dallarına bıçakla kesikler atarlar.

Kesiklerden sızan reçine damlaları oldukları yerde katılaşır ve zamanla yere düşerler. Bazıları sertleşmeden düşer. İyice sertleşmeleri bir ay gibi zaman gerektirir. Sonra insanlar beyaz kireç taşı kırpıntıları üzerinden reçineleri toplarlar.

Fidan üretimi

Sakız ağacı fidanı üretimi tohumla, ilkbahar sonunda yarı olgun dal çeliği ve kış başında olgun dal çeliği yöntemleriyle yapılır.

Amaç damla sakızı elde etmek için sakız ağacı yetiştirmek ise durum değişir. Sakız Adası’nda ve Çeşme’de bu amaçla kullanılan sakız ağaçları hem farklı bir varyetedir hem de damla sakızı üretimi için sadece erkek ağaçlar işe yarar. Dolayısıyla Pistacio lentiscus var. chia adlı sakız ağacı varyetesinin erkek ağaçlarından dallar alıp köklendirmek gerekiyor. Veya mevcut sakız ağaçları o ağaçlardan alınan parçalar ile aşılanmalıdır.

Kaynaklar

Pistacio lentiscus – wikipedia.org
Sakız ağacı – sakizagaci.gen.tr